Gdzie zbrodnia tam i kara. Motyw ten wydaje się znany dla ludzi już od czasów Hammurabiego. Towarzyszy mu pytanie o zależność między jedynym i drugim oraz prawdziwą naturę tej pary. W literaturze odwoływano się do niego na łamach różnych epok, począwszy od niepisanego zarania dziejów, poprzez starożytność, renesans aż po czasy bardziej nam współczesne. Warto więc przytoczyć kilka przykładów motywu zbrodni i kary.
Kain i Abel – Biblia
Biblijna przypowieść o pierwszym mordercy jest również w rzeczywistości historią miłosierdzia Boga wobec zbrodniarza. Rolnik Kain, zazdrosny o aprobatę, jaką w oczach Stwórcy zyskała ofiara jego brata pasterza Abla, zabija go kamieniem. Następnie próbuje ukryć ciało w ziemi, a na pytanie Boga o los zabitego odpowiada: Nie wiem. Czyż jestem stróżem brata mego? Bóg jednak znał prawdę, krew Abla wołała do Niego z ziemi. Skazuje więc Kaina na wygnanie do kraju Nod, gdzie ma pozostać wiecznym tułaczem.
Zbrodniarz boi się jednak o własne życie, jako pierwszy na ziemi człowiek zdaje sobie bowiem sprawę z możliwości podzielenia losu swojej ofiary. Bóg naznacza go więc symbolem, który gwarantuje siedmiokrotną pomstę za zbrodnię na Kainie. Ta starożytna przypowieść ukazuje, że każda zbrodnia zostanie ukarana przez Stwórcę – sędziego ludzkich losów i nie można od niej uciec ani kłamstwem, ani ukryciem się. Zarazem jednak Bóg jest miłosierny, Kain musi odpokutować swoją winę, ale zostaje mu wyświadczona łaska chroniąca od podzielenia losu Abla.
Antygona – Sofokles
Starożytny dramat grecki ukazuje legendarne dzieje rodu Labdakidów, naznaczonej fatum rodziny panującej w Tebach. W wyniku bratobójczej walki o tron giną bracia Polinik i Eteokles, zaś nad miastem władzę obejmuje ich wuj – Kreon. Z jego rozkazu Polinik, który zaatakował miasto z obcymi wojskami, ma zostać wyrzucony za mury, zaś Eteokles pochowany z czcią bohatera. Nie zgadza się z tym ich siostra, Antygona. Staje ona w obronie miłości do braci i praw bogów, którzy nakazali chować każdego, nawet wroga.
Ostatecznie Antygona zostaje skazana na śmierć, sama jednak wiesza się wcześniej w swojej celi. Wraz z nią ginie syn Kreona – ukochany dziewczyny a zaraz po nim jego zrozpaczona matka. Dramat Sofoklesa ukazuje potrzebę sprawiedliwej relacji zbrodni do kary. Kreon przyjął tu rolę tyrana, wszedł bowiem w jurysdykcję boską, chcąc karać zmarłych. Nawet jeżeli jego prawo miało podstawy sprawiedliwości, łamało jednak zasady moralne, przez co stawało się tyranią. Kara niebędąca moralną stawała się tu więc gorsza od zbrodni.
Boska komedia – Dante Alighieri
Dante w swojej Boskiej komedii przedstawił typowy przykład średniowiecznego poglądu na grzech i karę za niego. Katabaza głównego bohatera obejmuje wędrówkę po Piekle, Czyśćcu oraz Niebie. W pierwszej krainie autor obrazuje męki grzeszników, podzielonych w Kręgach wedle swoich przewinień. Ich cierpienia są niezwykle obrazowe i straszne, to na ich podstawie zrodziło się powiedzenie o scenach dantejskich. Ich doborem rządzi zasada contrapasso – odpowiadania lub odwrotności kary wobec winy. Tak więc targani popędami są niesieni przez wichurę, zaś gwałtownicy pływają w rzece gorącej krwi.
Makbet – William Szekspir
Arcydzieło dramatu z pogranicza renesansu i baroku obrazuje, jak zgubne dla zbrodniarza są jego czyny. Za namową swojej małżonki, tytułowy bohater popełnia zbrodnię i zabija władcę Szkocji – Dunkana. Obwołany królem, nie może wyzbyć się jednak wyrzutów sumienia, które powoli zaczynają niszczyć jego psychikę.
Podobny los spotyka Lady Makbet, widzącą wiecznie swoje ręce jako czerwone od krwi. Ostatecznie Makbet ginie z ręki Macdufa, w Szkocji zostaje przywrócony prawowity porządek. Szekspir przedstawia tutaj nie tylko motyw kary zawsze dosięgającej zbrodni. Ukazuje również, jaki degenerujący wpływ ma przewinienie na zbrodniarza. Nie można bowiem uciec od popełnionego czyny, wyrzutów sumienia.
Balladyna – Juliusz Słowacki
Dramat romantyczny opowiadający o tym, jak wyrządzone raz zło zatacza coraz szerze kręgi, aż dosięga je zasłużona kara. Balladyna morduje swoją siostrę, aby móc zostać żoną wpływowego Kirkora. Chąc utrzymać swoją zbrodnię w tajemnicy zaczyna jednak mordować coraz większą liczbę osób: rycerza Gralona, Grabca, swojego kochanka Fon Kostryna. Ostatecznie sama wydaje na siebie wyrok, kiedy skazuje na śmierć niewdzięczną córkę (własnej) matki, którą to wypędziła wcześniej ze wstydu z zamku. Niebiosa karzą ją poprzez śmierć od pioruna.
Zbrodnia i kara – Fiodor Dostojewski
Sztandarowy przykład opowieści z powyższym motywem. Dostojewski na podstawie historii o Raskolnikowie i jego zbrodni ukazuje zbawczą moc kary. Młody człowiek, przekonany o byciu jednostką wybitną, nie może sobie bowiem poradzić z dokonanym straszliwym czynem. Ostatecznie to właśnie przyznanie się do winy, a potem wysłanie na Sybir pozwala mu dokonać odkupienia, zrozumieć własne błędy i zejść ze ścieżki zła. Dostojewski widział więc w karze nie tylko sprawiedliwość, ale również możliwość rehabilitacji zbrodniarza.