Sonet „Do trupa” jest jednym z najbardziej znanych i jednocześnie najbardziej kontrowersyjnym dziełem Jana Andrzeja Morsztyna. Barok, w którym tworzył autor, choć z założenia przepełniony kontrowersją i groteską, nie był gotowy na dzieło, w którym podmiot liryczny przeprowadza rozmowę ze zwłokami, jednocześnie porównując się do nich. Poeta zastanawiał się, czy umieścić sonet w zbiorze swoich najlepszych wierszy „Lutnia” i był blisko, by tego nie zrobić, jednak po namowach przyjaciół zdecydował się na zamieszczenie „Do trupa” w tomiku. Wiersz powstał między 1650, a 1660 rokiem.
Do trupa – analiza utworu
Rodzaj utworu i rymy w wierszu
Wiersz inspirowany jest twórczością Francesco Petrarki, zwanego włoskim mistrzem sonetów. W utworze czuć także wpływ Gimbattisty Marinego – poety, którego głównym celem było zszokowanie, zaskoczenie odbiorcy nietypowym podejściem do tematu.
Utwór „Do trupa” zalicza się do liryki bezpośredniej, o czym świadczy nagromadzenie czasowników w pierwszej osobie liczby pojedynczej, a także zaimków „ja, jam”. Wiersz jest typowym, włoskim sonetem, który składa się z czterech strof. Pierwsza i druga zwrotka mają po cztery wersy, a trzecia i czwarta – po trzy. Każda linijka składa się z jedenastu sylab. Sonet jest przykładem wiersza sylabotonicznego, co oznacza, że ma stałą liczbę sylab i akcentów w wersach, a dodatkowo akcenty w każdym wersie znajdują się w tych samych miejscach. W wierszu „Do trupa” akcent kładziony jest zawsze na piątej sylabie. W sonecie występują rymy okalające abba (dwie pierwsze strofy) oraz nieregularne – abb (trzecia strofa) oraz acc (czwarta strofa).
Środki stylistyczne
Sonet „Do trupa” przepełniony jest środkami stylistycznymi, których zadaniem jest stworzenie analogii między bohaterami, a następnie jej zniszczenie. Środki stylistyczne służą także motywowi vanitas – przemijania, które w baroku było wszechobecne i bardzo popularne w dziełach kultury.
W utworze pojawiają się epitety, np.: „promień skryty”, których zadaniem jest pokazać metafizyczność otaczającego świata, a także wyolbrzymienie, które jest częścią groteski. Kontrast podkreśla różnice i podobieństwa między podmiotem lirycznym, a adresatem – trupem. Przykładem kontrastu jest „ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości”. Autor stosuje również porównania, np.: „Tyś jak lód”. Występują także wyliczenia – „Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości”, „Ty jawne świece, ja mam płomień skryty”, a także anafory czyli powtórzenia tych samych wyrazów lub wyrażeń na początku kolejnych wersów. W sonecie „Do trupa” anaforą jest wielokrotnie powtarzane słowo „ty”. Cały wiersz jest hiperbolizacją, której celem jest pokazanie przesady i groteski sytuacji.
Do trupa – interpretacja sonetu
Kontekst
Poezja barokowa związana jest z różnorodnością, a jej charakterystyczną cechą jest mnogość środków stylistycznych, często używanych w kontraście do siebie. Ważny jest również koncept, którego celem było zadziwienie czytelnika nietypowym podejściem do tematu. Poeci nierzadko zastanawiali się nad różnicami między życiem ziemskim, a pośmiertnym, często wykorzystując ten motyw w swojej twórczości. Chętnie stosowali hiperbolę, wyolbrzymiając postrzeganie rzeczywistości oraz błahych spraw. Barokowa twórczość zawsze kończyła się efektowną puentą, zmieniającą cały wydźwięk utworu.
Sonet „Do trupa” powstał w związku z odrzuceniem poety przez ukochaną Katarzynę. Zraniony Morsztyn nie potrafił poradzić sobie z własnymi emocjami, które przelał na papier w postaci kilku wierszy, w tym swego najpopularniejszego sonetu. Kiedy przyjaciel Katarzyny i Andrzeja przyniósł kobiecie sonet, ta postanowiła skontaktować się z dawnym ukochanym i dać mu jeszcze jedną szansę, co zakończyło się ich ślubem w 1659 roku.
Przemijanie i kruchość życia
Sonet jest skonstruowany na zasadzie antytezy, co miało pokazać, jak w epoce baroku podchodzono do rzeczywistości, życia i śmierci. Często poruszano tematy metafizyczne, dotyczące kwestii abstrakcyjnych i duchowych, zwracając się w ten sposób do średniowiecznej spuścizny. Szczególnymi tematami dla poetów było przemijanie, kruchość i marność wszystkiego, co nas otacza. W Polsce dokładano do tego również tematy religijne oraz czyny człowieka w kontekście grzechu i życia pośmiertnego.
Trup ma lepiej
Sonet „Do trupa” opisuje uczucia nieszczęśliwego mężczyzny, który nie może być ze swoją ukochaną kobietą. Podmiot liryczny czuje się niczym trup, który został pozbawiony życia, tak, jak osoba mówiąca w wierszu została pozbawiona miłości. Złamane serce jest dla niego równoznaczne ze śmiercią.
Jednocześnie, podmiot liryczny uważa, że zmarły znajduje się w lepszej sytuacji niż osoba, która kocha nieszczęśliwie. Uważa, iż trup zakończył już swoje cierpienie, a jego ból może skończyć się w chwilę – „ty rozsypiesz się prochem w małej chwili”. Mężczyzna zaś będzie cierpiał przez całe życie przez nieszczęśliwą miłość, a jego życie tak szybko się nie zakończy.
Świeca w motywie vanitas
Motyw vanitas przewija się już w pierwszych wersach sonetu. Tytułowy trup jest oczywistym symbolem przemijania. Razem z trupem zestawiona jest świeca, która w baroku była symbolem kruchości życia, jako metafora życia – świeca płonie długo, ale nie wiadomo, kiedy zgaśnie. Podobnie, jak życie – nie wiadomo, kiedy się skończy.