Dom – to miejsce, które budzi skojarzenia w każdym człowieku. Mogą one być pozytywne i odnosić się do poczucia bezpieczeństwa, rodziny, miłości i spokoju, ale także mogą budzić skojarzenia z cierpieniem, bólem i zagrożeniem. Dom jest pojęciem, które budzi emocje niemal w każdym człowieku. Czasami może być on wspaniałą willą, w której ludzie są nieszczęśliwi, a czasami jest to niewielka chatka pełna radości. To nie tylko cztery ściany, ale także sposób, w jaki funkcjonują jego mieszkańcy. Dom może być więc nie tylko fizycznym budynkiem mieszkalnym, ale także metaforą. Dom jest także często wykorzystywanym motywem literackim, który pojawił się już w czasach starożytnych i aż do dziś jest wykorzystywany przez autorów.
Odyseja – Homer
W „Odysei” jednym z głównych wątków eposu jest powrót Odyseusza do domu, do rodzinnej Itaki. Wyrusza on po zakończeniu dziesięcioletniej wojny trojańskiej, a podróż zajmuje mu kolejne dziesięć lat. Dzieje się tak z powodu zemsty boga mórz, Posejdona, którego gniew wzbudził właśnie Odyseusz, oślepiając syna Posejdona, cyklopa Polifema.
W wyniku tej zemsty Odyseusz nie może powrócić do ukochanego domu, w którym czeka na niego żona penelopa oraz poddani. Robi jednak wszystko, by zrealizować swój cel i próbuje pokonać wszystkie przeszkody, ucieka z niebezpieczeństw i stara się rozwiązywać problemy, które wolą bogów stawia na jego drodze. Odyseusz nie poddaje się i nie rezygnuje w trakcie podróży, mimo że trwa ona dekadę wielu innych bohaterów już dawno uznałoby, że nie mają szans wrócić do domu.
Ostatecznie wysiłek Odyseusza zostaje nagrodzony i wraca on do rodzinnej Itaki, do wiernie czekającej żony i starego psa. Dom jest więc ostatecznym celem każdej wędrówki, miejscem, do którego dąży każdy człowiek i w którym powinien znaleźć ukojenie po podróżach, przygodach i wyzwaniach. To bezpieczna przystań, do której można wrócić bez względu na to, ile czasu upłynęło od jego opuszczenia. Do to symbol odpoczynku i spokoju, do którego dąży główny bohater, zmęczony wieloletnia wędrówką po obcych krajach.
Skąpiec – Molier
„Skąpiec” Moliera przedstawia obraz domu nieprzyjaznego, którym rządzą pieniądze, a nie ciepłe, rodzinne uczucia. Głowa rodziny, Harpagon, zarządza domem jak biznesem – nie ma w nim miejsca na sentymenty. Jego dzieci w dom nie doświadczają miłości i wsparcia, chcą więc jak najszybciej z niego uciec i uwolnić się od ojca, dla którego liczą się tylko pieniądze. Jest on owładnięty ich żądzą do tego stopnia, że planując małżeństwa swoich dzieci, kieruje się tylko tym, ile na tym zyska i zarobi.
Nie jest to więc dom, do którego dzieci chcą powracać, w którym czują się bezpiecznie, a ich ojciec nie spełnia swojej roli rodzica. Jest to dom toksyczny, pełen niechęci i niepewności. Posłużyć on może za przykład tego, jak dom rodzinny wyglądać nie powinien.
Pod rządami Harpagona stał on się niemal karykaturą domu rodzinnego, miejscem nieprzyjaznym i niebezpiecznym. Ostatecznie Harpagona opuszcza rodzina i zostaje on w swoim domu sam. Dodatkowo, mimo rodzinnego majątku, dom Harpagona prowadzony jest nad wyraz skromnie, ponieważ od wygodne życia dla gospodarza bardziej liczy się majątek. Sposób prowadzenia tego domu opiera się więc na obsesji Harpagona.
Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
„Pan Tadeusz” to obraz domu-dworku szlacheckiego. bezpiecznej przystani dla jego mieszkańców, w którym życie oparte jest o patriotyzm i narodowe tradycje. Panuje w nim rodzinna atmosfera, którą odczuwa Tadeusz, gdy po dłuższej nieobecności wraca do Soplicowa. Dom jest dla niego pełen miłych wspomnień, które przywołuje każdy kąt. Dom zamieszkuje rodzina, która dba o więzi między jej członkami – Sędzia Soplica traktuje Tadeusza jak własnego syna, mimo że ten jest tylko jego bratankiem. Cały dwór jest zadbany, widać w nim rękę osób zaradnych i pracowitych. Kultywowane są w nim różne tradycje, na przykład wspólnego biesiadowania. Zgromadzono w nim wiele pamiątek związanych z patriotyzmem.
Drugim obrazem domu jest dom Horeszków. Nieuporządkowane sprawy właścicieli, dawne niesnaski i problemy sprawiają, że miejsce to jest zaniedbane, brakuje w nim ciepłej atmosfery. Dom jest więc odbiciem swoich mieszkańców.
Moralność pani Dulskiej – Gabriela Zapolska
Dramat Zapolskiej jest obrazem i krytyką domu mieszczańskiego, w którym najważniejsze są pozory. Rządzi nim fałszywa i trzymająca wszystkich domowników żelazną ręką osoba, jaką jest pani Dulska. Wszyscy są jej podporządkowani i mimo że wewnątrz domu dzieje się źle, to na zewnątrz wszystko musi wyglądać idealnie.
Dom ten można określić jako obłudny i pruderyjny, a pani Dulska wszystkie swoje wysiłki skupia na tym, by utrzymać wrażenie idealnego domu i idealnej rodziny. Jest to gra pozorów, dom prowadzony na pokaz. Gospodaruje się w nim w sposób egoistyczny, skąpy i oparty na wyzysku służącej. Ojciec, teoretyczna głowa rodziny, już dawno zrezygnował z próby zmiany środowiska, w którym przyszło dorastać jego dzieciom. Dom ten jest odbiciem środowiska, do którego należą jego mieszkańcy. Krytykując sposób prowadzenia domu, Zapolska równocześnie krytykuje całą grupę społeczną.
Motyw domu w innych dziełach
Motyw domu pojawia się również w innych dziełach literackich:
- Biblia – w Biblii o domu wspomina przypowieść o synu marnotrawnym, który powrócił z tułaczki do domu rodzinnego. W ten sposób interpretować można też królestwo niebieskie – jest to dom Boży.
- Iliada Homera – w tym eposie opisany jest upadek miasta, który odczytywany być może też jako utrata domu.
- Na dom w Czarnolesie Jana Kochanowskiego – w swojej fraszce Kochanowski przywołuje Boga jako stróża domowego ogniska, a wiejskim dom jest jego ojczystym gniazdem.
- Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja – Rej zawarł w swoim dziele opis domu ziemiańskiego, w którym żyje się w zgodzie z naturą.
- Żona modna Ignacego Krasickiego – jest to opis domu urządzonego zgodnie z najnowszymi modami, za którymi podąża rozrzutna żona narratora.
- Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego – w powieści tej rozpatrywana jest kwestia bezdomności – tej dosłownej, jak i symbolicznej.
- Ferdydurke Witolda Gombrowicza – Gombrowicz opisuje między innymi nowoczesny dom państwa Młodziaków, który jest tak naprawdę tylko grą pozorów. Pod wpływem jednej prowokacji ukazują się bowiem prawdziwe oblicza jego domowników.
- Dolina Issy Czesława Miłosza – Czesław Miłosz opisuje tu szczęśliwą krainę swojego dzieciństwa.
- Tango Sławomira Mrożka – dramat opisuje dom odwróconych ról, w którym szaleje anarchia wprowadzona przez rodziców, a kwestionowana przez ich syna.