Wolność jest jedną z najwyżej cenionych wartości w życiu człowieka. W jej imieniu ludzie oddają wszystko, co tylko mają, ofiarowując nawet swoje życie. Niektórzy nie wyobrażają sobie bez wolności życia. O wolność walczą zarówno jednostki, jak i całe narody, chcące zrzucić ze swoich ramion brzemię zniewolenia. Ma ona różne definicje, a jednocześnie łączy ludzi na całym świecie. W jej imieniu rozpoczynają się wojny, powstania i rewolucje, potrafi ona zebrać krwawe ofiary, ale nikt nie zaprzecza jej wartości. Wolność pojawia się w literaturze całego świata i historii, jako jeden z najpopularniejszych wykorzystywanych w niej motywów. Liczne dzieła zostały jej poświęcone, obrazując ją w różny sposób, dzięki czemu każdy czytelnik może znaleźć w nich swoją własną wolność.
Mit o Dedalu i Ikarze
Kwestia wolności pojawia się już w dziełach starożytnych, dlatego odnaleźć ją można na przykład w micie o Dedalu i Ikarze. Dedal, uzdolniony architekt i wynalazca, został uwięziony na Krecie przez króla Minosa. Dedal jednak marzył o wolności i pragnął ją odzyskać. Poświęcił więc swój czas i siły na wynalazek, który pozwoliłby mu uciec daleko od wiążącego go Minosa. Skonstruował dwie pary skrzydeł, dla siebie i dla swojego syna Ikara. Zbudowane były one z piór i wosku i pozwoliły im uciec z wyspy, na której byli przetrzymywani.
Dedal i Ikar osiągnęli więc upragniona wolność, ale Ikarowi to nie wystarczyło. Chciał jej więcej, chciał łamać ograniczenia i zasady, które narzucił mu ojciec. Wznosił się więc coraz wyżej, aż słońce rozpuściło wosk jego skrzydeł i Ikar spadł do morza. Zabiła go wolność, o której tak marzył. Ta opowieść pokazuje, że wolność jest ważna, ale jak wszystko inne wymaga ona umiaru i rozsądku. Ikar zapomniał o tym, chciał coraz więcej wolności i ostatecznie zapłacił za to najwyższą cenę. Wolność umiarkowana, którą opanował jego ojciec z kolei uwolniła ich z niewoli. Historia ta uświadamia też, że wolność jest czymś, czego pragnęli ludzie wszystkich epok, od zarania świata i historii.
Ferdydurke – Witold Gombrowicz
Powieść Gombrowicza ukazuje czytelnikowi fakt, że nikt tak naprawdę nie jest wolny. Ludzi na co dzień ograniczają „gęby” – konwenanse, tradycje, obyczaje i role, jaki musi przyjmować w życiu, w zależności od sytuacji. Można przyjąć gębę rodzica, dziecka, pracownika, obywatela, nauczyciela czy ucznia. Każda z tych ról wymaga od człowieka czegoś innego i musi się do niej dostosować, odrzucając te elementy swojej osobowości, które do niej nie pasują, Sprawia to, że człowiek nie jest nigdy całkowicie wolny i szczery, nawet przed samym sobą. Nikomu nie może pokazać swojej prawdziwej twarzy, z wszystkimi jej wadami i zaletami. Nie ma on wolności bycia naprawdę sobą, jest nieustannie ograniczany przez zasady i oczekiwania, jakie mają wobec niego inni.
W efekcie nie przeżywa swojego czasu jako człowiek wolny, tylko jako człowiek spełniający potrzeby innych i dostosowujący się do panujących okoliczności. Przeciwko temu buntują się jeszcze najmłodsi – uczniowie – którzy nie chcą poddać się systemowej infantylizacji i nie rozumieją, czemu ma ich zachwycać poezja, która do nich nie trafia i nie wzbudza w nich tego zachwytu. Ludzie chcą podejmować decyzje zgodnie ze swoją wolą i charakterem, tymczasem tkwią w systemie, który ich ogranicza i narzuca konkretne zachowania.
Tango – Sławomir Mrożek
W utworze ukazana jest zarówno wolność, jak i jej brak. Starsze pokolenie, które obejmuje rodziców – Stomila i Eleonorę oraz babcię – symbolizuje wolność i awangardę, bunt przeciwko wszystkim normom społecznym, który trwał tak długo, aż pozbył się wszystkich zasad. Z kolei przedstawiciel młodszego pokolenia, Artur, chciałby wolności, ale takiej, która nie powoduje chaosu i likwidacji wszystkich norm, ponieważ dla niego to jest już zbyt wiele. Taka wolność przynosi szkody, nie można nad nią zapanować, niszczy relacje międzyludzkie i powoduje olbrzymi nieporządek w życiu i przestrzeni. Taką właśnie, chaotyczną wolność reprezentują jednak jego rodzice.
Ostatecznie wolność zostaje zastąpiona w dramacie totalitaryzmem, który wprowadza przemocą Edek, reprezentant klasy niższej. „Tango” ukazuje, że nie da się zbudować wolności i niezależności, odcinając się od historii i tradycji, ponieważ prowadzić to będzie tylko do chaosu. Chaos zaś zostanie szybko wykorzystany przez grupy, które chcą społeczeństwo zniewolić i rządzić nim silną ręką, nie zastanawiając się nad kwestiami takimi jak wolność czy nowoczesność. Konieczne jest więc pewne uporządkowanie rzeczywistości, by móc naprawdę korzystać z wolności.
Motyw wolności w innych dziełach
Wolność odnaleźć można w wielu innych dziełach literatury, w których ukazane są różne jej oblicza, a także walka o nią:
- Mitologia grecka – w mitach tematyka wolności często podejmowana jest na podstawie opowieści o powstawaniu świata, jak w przypadku mitu o Prometeuszu czy o Persefonie i Hadesie.
- Biblia – jednym z najważniejszych zagadnień z Biblii jest wolna wola, którą zyskali pierwsi ludzie, kosztując z drzewa poznania dobrego i złego.
- Oda do wolności Juliusza Słowackiego – utwór opowiada o kwestii wolności całego narodu i ojczystego kraju.
- Wolny najmita Marii Konopnickiej – wiersz opowiada o wolności bezradnego, biednego chłopa, którego niezależność jest równoznaczna ze śmiercią i beznadzieją.
- Granica Zofii Nałkowskiej – autorka zastanawia się, czy człowiek jest wolny, czy raczej jego los determinują czynniki, na które nie ma on żadnego wpływu.
- Wolność Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – utwór opowiada o człowieku zniewolonym w czasie wojny, gdy jego kraj znajduje się pod okupacją.
- Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – autor opowiada o wolności utraconej w sowieckim łagrze i o tym, jak to na niego wpłynęło.
- Zniewolony umysł Czesława Miłosza – pisarz analizuje sylwetki czterech autorów, którzy funkcjonowali i tworzyli w czasach wpływów władzy sowieckiej i ulegli jej propagandzie.