„Dziady” to jedno z najbardziej rozpoznawalnych dzieł Adama Mickiewicza. Publikowane były w czterech częściach, w latach 1823-1860. Ostatnia część, wydana już po śmierci Mickiewicza, nigdy nie została ukończona. Dramat traktuje o sprawie niepodległości Polski oraz ukazuje obrzędy ludowe wciąż żywe w społeczeństwie polskim. Druga część „Dziadów” jest przedstawieniem właśnie takiego obrzędu, związanego z duszami zmarłych, zakazanego przez władze, ale wciąż obchodzonego przez lud. Mieszkańcy wioski w Dzień Zaduszny przywołują udręczone dusze ludzkie i próbują im ulżyć w cierpieniu. W tej części dramatu wyróżnić można wiele charakterystycznych dla niej motywów literackich.
Motyw winy i kary
Dominującym motywem w tej części „Dziadów” jest ten związany z winą oraz karą za nią. Mickiewicz za pomocą duchów przywoływanych w ludowym obrzędzie przedstawia po kolei trzy grzechy, których dopuścili się ludzie na ziemi i za które cierpią wciąż po śmierci. Jako pierwsze pojawiają się dusze dzieci, które za życia nie posmakowały smutku i goryczy, cieszyły się radością i beztroską. Ich winą było więc, że nie poznały pełnego życia, ze wszystkimi jego emocjami i doświadczeniami.
Kolejnym duchem jest możny pan, który za życia przyczynił się do cierpienia swoich poddanych. Jego grzech jest tak ciężki, że nie ma dla niego wybaczenia i pomocy. Trzecią duszą jest młoda pasterka, która w trakcie swojego życia igrała sobie z uczuciami chłopców, nie angażując się w relacje z nimi. Nie poznała więc smaku prawdziwej miłości, co okazało się być jej winą, za którą teraz pokutuje. Jako ostatni ukazuje się upiór młodzieńca, który popełnił samobójstwo. Jest to także ciężki grzech, przez który nie może on trafić do nieba po śmierci. W tekście Mickiewicza pokazane jest, że każda rzecz, jaką człowiek uczynił w trakcie swojego życia, po śmierci zostanie sprawiedliwie rozliczona.
Motyw fantastyki
Motyw fantastyki obecny jest w wielu dziełach Mickiewicza, w „Dziadach” także. Ukazany jest on za pomocą postaci Guślarza, który przywołuje w trakcie obrzędu dusze zmarłych. Plan rzeczywisty oraz fantastyczny są ze sobą połączone, przenikają się i mogą na siebie nawzajem oddziaływać. Uczestnicy obrzędu pomagają zagubionym duszom, jednak obawiają się też ich i odsyłają je do zaświatów od razu po rozwiązaniu ich problemu. W motywie fantastycznym łączą się motywy wierzeń pogańskich i wiary chrześcijańskiej. Fantastyka jest nieodłącznym elementem dzieł romantycznych, które korzystały z bogatego sztafażu wierzeń ludowych i niezwykłych, baśniowych opowieści, jakie przekazywały sobie całe społeczności.
Motyw miłości
Motyw miłości pojawia się w tej części „Dziadów” dwukrotnie, w historiach upiora oraz Zosi, młodej pasterki. Upiór pojawia się niespodziewanie, wiadomym jest, że popełnił samobójstwo. Zasugerowane jest, że do tego czyny pchnęła go nieszczęśliwa miłość. Młodzieniec został odtrącony przez swoją wybrankę i targnął się na swoje życie. Miłość jest tu przedstawiona jako niezwykła siła, która zmienia życie ludzi i może prowadzić ich do grzechu. Z kolei jej brak także nie jest dobry – przekonuje się o tym Zosia, młoda dziewczyna, która zmarła, nigdy nie angażując poważnie swoich uczuć. Po śmierci odbywa za to pokutę i nie może trafić do nieba, dopóki nie pozna ona smaku miłości.
Motyw śmierci
Motyw śmierci jest w dziełach romantycznych równie powszechny co motyw miłości. Cały obrządek Dziadów skupia się na niej, przywołuje się dusze zmarłych i pomaga im w dostaniu się do nieba. Śmierć jest częścią ludzkiej codzienności, czymś powszechnym i zwyczajnym, przed czym bohaterowie dramatu nie odwracają wzroku. Zmarli stanowią element rzeczywistości znany dla każdego. Dodatkowo śmierć nie oznacza końca kontaktu z żywymi – zmarli wracają, komunikują swoje prośby, doradzają żywym i dzielą się z nimi swoimi doświadczeniami. Dusze wynoszą z tego kontaktu pomoc w wyprostowaniu swoich ostatnich spraw, żywi natomiast mają dzięki niemu wgląd w to, jak wygląda istnienie po śmierci.
Motyw pomocy
W „Dziadach” zobaczyć można, jak ważny jest motyw pomocy. Miejscowa społeczność zbiera się i odprawia Dziady właśnie po to, by pomóc zagubionym duszom w dostaniu się do nieba. Nieważne, jak ciężkie grzechy popełnił dany duch – uczestnicy obrzędu chcą pomóc nawet okrutnemu magnatowi, który ciemiężył swoich poddanych za życia. Pomoc jest więc ważnym elementem codziennego życia, który należy się każdemu. Bez niej los ludzi byłby o wiele cięższy, podkreślone jest więc tu waga i znaczenie życia we wspólnocie, która dzieli ze sobą troski i problemy.
Motyw tradycji
Motyw tradycji jest bardzo ważny dla bohaterów „Dziadów”. Cała konstrukcja tej części dramatu opiera się na pogańskim rytuale, obchodzonym w październiku, w trakcie którego przywoływano duchy i wydawano dla nich ucztę. Wierzono Bohaterowie sięgają wciąż do obrzędów i wierzeń swoich przodków, mimo że są one zabronione przez władze oraz wychowano ich już w katolickim kraju. Tradycja jest czymś, co spaja miejscową społeczność, podtrzymuje w niej więzi i buduje zaangażowanie w losy wspólnoty.