Przeszłość pełni bardzo istotną rolę w życiu człowieka. Sprawia, że wie, kim on jest, skąd pochodzi i co go ukształtowało. Wspomnienia często są jedynym miejscem, w którym człowiek może być razem z ludźmi, którzy już odeszli. Najczęściej zapamiętuje się istotne wydarzenia, które w jakiś sposób zaważyły na tym, kim dany człowiek czuje się i chce być. Wspomnienia często wykorzystywane są przez twórców literatury, by pokazać, jaką drogę przeszedł dany bohater i jak te wydarzenia na niego wpłynęły. Dzięki nim autor może także poszerzyć ramy czasowe swojej opowieści i ukazać, w jaki sposób przeszłość oddziałuje na teraźniejszość. Jaką rolę pełnią wspomnienia w życiu człowieka zobaczyć można w dziełach takich jak „Lalka” Bolesława Prusa, „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej czy w cyklu trenów Jana Kochanowskiego.
Wspomnienia mają ogromną rolę dla jednego z bohaterów powieści „Lalka”. Ignacy Rzecki to stary subiekt, który dorastał w zupełnie innych czasach, gdy to romantyzm był wiodącym światopoglądem i kształtował rzeczywistość. Rzecki był więc przesiąknięty jego ideałami, które już odeszły. Wielbił Napoleona, brał udział ze swoim przyjacielem w Wiośnie Ludów i czekał, aż bonapartyzm uratuje Europę. Jednak świat z młodości Rzeckiego przeminął i zostały mu już tylko wspomnienia o nim. Były także jedynym miejscem, w którym wciąż istniał Katz, jego przyjaciel, który popełnił samobójstwo. Współczesność rozczarowała Rzeckiego i sprawiała, że czuł się on w niej źle i obco. Uciekał więc w świat wspomnień, gdzie znajdował ukojenie i żył tam przeszłością. Wspomnienia były więc dla niego schronieniem i ucieczką przed problemami teraźniejszości i jedyną przestrzenią, w której wciąż istniały ważne dla subiekta ideały.
W powieści „Nad Niemnem” wspomnienia są dla miejscowej społeczności narzędziem do kształtowania tożsamości narodowej. Opisywane okolice doświadczyły bowiem powstania listopadowego i jego klęski, poległo w nim wiele osób. Ich rodziny wciąż pielęgnowały pamięć o nich właśnie we wspomnieniach, co pomagało im pogodzić się ze stratą i czcić ich poświęcenie. Był to również okres, w którym Polska znajdowała się pod zaborami. Wspomnienia wolnego kraju pomagały społeczeństwu przetrwać ten trudny czas i umocnić w ludziach tożsamość narodową po tym, jak stracili inne aspekty, dzięki którym mogli ją w sobie budować. Pamięć o powstaniu i o mogile powstańczej stała się się więc istotnym elementem życia miejscowej zbiorowości i sprawiało, że ludzie czuli się wspólnotą, nawet ponad podziałami klasowymi.
W przypadku Jana Kochanowskiego wspomnienia o zmarłej córce oraz treny były sposobem uczczenia jej pamięci i poradzenia sobie z żałobą. Rozpamiętując życie swojej malutkiej córki Kochanowski równocześnie walczył z własnym bólem i próbował zabliźnić rany, które nie dawały mu spokoju. Dopiero po upamiętnieniu córki w literaturze przy pomocy swoich wspomnień Kochanowski pogodził się z jej śmiercią i znalazł ukojenie. Wówczas mógł ruszyć dalej i wrócić do swojego życia. Zachował też w pamięci najlepszy możliwy obraz Urszulki.
Wspomnienia pełnią więc wiele istotnych funkcji w życiu człowieka. Mogą służyć do kształtowania go w oparciu o ważne chwile, które zapamiętał, dzięki nim przechowywana jest pamięć o zmarłych bliskich. W trudnych dla narodu chwilach będą też oparciem i czynnikiem kształtującym jego tożsamość narodową, dlatego są tak ważne dla człowieka i stały się istotną częścią literatury.