„Zbrodnia i kara” to chyba najsłynniejsze dzieło autorstwa rosyjskiego pisarza Fiodora Dostojewskiego. Opisuje on w niej losy Rodiona Raskolnikowa, czyli młodego człowieka, którego nędza i groźne poglądy doprowadzają ostatecznie do zamordowania starej lichwiarki. Dostojewski skupia się głównie na szczegółowym portrecie psychologicznym Raskolnikowa, ale w jego dziele pojawiają się też głosy innych, pobocznych postaci oraz ich perspektywa. Z tego powodu mówi się, że „Zbrodnia i kara” to powieść polifoniczna.
Definicja powieści polifonicznej
Warto najpierw zdefiniować, czym tak właściwie powieść polifoniczna dokładnie jest. W ten sposób określa się utwory wielogłosowe, w których każda postać czy idea jest samodzielna i czytelnik ma szansę się z nią zapoznać. Źródło tej nazwy wywodzi się z muzyki i określenia utwór polifoniczny. Sama polifonia to z kolei termin zaczerpnięty z języka greckiego, gdzie oznacza właśnie wielogłosowość. Za włączenie tego terminu do dziedziny literatury odpowiada Bachtin. W powieści polifonicznej autor skupia się zatem na życiu wewnętrznym postaci, oddając im głos i przedstawiając od środka ich uczucia, przeżycia czy też refleksje i reakcje na dane wydarzenia.
Zbrodnia i kara jako powieść polifoniczna
Dostojewski tak zrobił, ukazując przede wszystkim życie wewnętrzne Raskolnikowa, co daje czytelnikowi możliwość skonfrontowania się z tym, jak działa psychika mordercy i co się dzieje w umyśle człowieka, który dopuścił się potwornej zbrodni.
Aby uzyskać efekt polifoniczności, Dostojewski sięgał po rozmaite techniki, takie jak na przykład monologi wewnętrzne czy mowę pozornie zależną. W ten sposób zmniejszył dystans między postaciami a czytelnikiem i pozwolił im samodzielnie myśleć czy wypowiadać się, bez dodatkowej przeszkody w postaci narratora. Jest to zatem bardzo intymne przedstawienie tego, co dzieje się w ich umysłach. Czytelnik ma dostęp do informacji, których nie znają inni bohaterowie książki. Przygląda się procesowi, jaki towarzyszy formułowaniu się ich myśli czy poglądów, może na bieżąco oglądać, jakie emocje rodzi na przykład w Raskolnikowie dokonana zbrodnia. Wszystko to dzieje się bezpośrednio na jego oczach.
Jednak Raskolnikow nie jest jedyną postacią, jakiej Dostojewski oddaje głos. Równie istotna w dziele jest także perspektywa Soni, Marmieładowa, Razumichina, Porfirego oraz siostry i matki bohatera. Dopiero łącząc ze sobą je wszystkie, czytelnik może odważyć się na wnioski dotyczące tego, co Dostojewski pragnął mu powiedzieć na temat natury ludzkiej oraz popełnianych przez nią zbrodni. Różnorodność perspektyw wzbogaca powieść o dodatkowe punkty widzenia, co wpływa na jej odczytanie. Nie ma tu jednego narratora, który narzuca swoje spojrzenie na opisywane sytuacje.
Jak widać, można określić „Zbrodnię i karę” mianem powieści polifonicznej. Taka konstrukcja wpływa przede wszystkim na treść utworu i na swój sposób definiuje jego odczytanie, rozszerzając perspektywę, jaka jest dostępna w czasie lektury.