Epoka średniowiecza kojarzy się z wieloma rzeczami, ale wśród nich wiele osób wymieniłoby bez wątpienia rycerzy. Zasłynęli oni swoim charakterystycznym wyglądem, odwagą i kodeksem moralnym, który stał się wzorem prawdziwej cnoty i wskazywał, jak należy się odpowiednio i moralnie zachowywać. W ten sposób ukształtował się również średniowieczny wzorzec rycerza, który utrwalono też w literaturze z tego okresu. Dzięki temu do dziś wiadomo, czym taki człowiek musiał się wyróżniać i jakie zasady go obowiązywały. Dowiedzieć się tego można między innymi z takich dzieł jak „Pieśń o Rolandzie”, „Tristan i Izolda”, czy „Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza, a także z mitów arturiańskich.
„Pieśń o Rolandzie” to jedno z dzieł, które najbardziej kojarzą się z toposem średniowiecznego rycerza. Opowiada ono bowiem o losach tytułowego Rolanda, czyli rycerza walczącego w armii Karola Wielkiego w czasie wyprawy do Andaluzji. Tam walczą z poganami i starają się obronić swoją ojczyznę i wartości przed nimi. To tak zwana pieśń o czynach, czyli „chanson de geste”, a w tym przypadku konkretnie o czynach dzielnego Rolanda, który w czasie powrotu do Francji został zaatakowany przez przeciwników. Roland nie wezwał jednak na pomoc Karola i jego wojsk i zamiast tego samotnie stanął do beznadziejnej walki. Roland poległ w wyniku tego starcia, zabity przez muzułmanów. Roland nie ma szans na pokonanie wroga, ale walczy i następnie umiera zgodnie z zasadami ars moriendi, czyli dobrej śmierci. Jest odważny, stanowczy i uczciwy, wykazuje się męstwem i postępuje zgodnie z zasadami swojej religii, za co ostatecznie zostaje też nagrodzony, a jego duszę aniołowie zabierają wprost do nieba. Roland był zatem wojownikiem, który wyżej niż własne życie cenił sobie honor i właściwe postępowanie, a ojczyzna i religia to dla niego najwyższe wartości, których należy bronić za wszelką cenę. W ten sposób Roland staje się idealnym średniowiecznym wzorcem rycerza. To wierny sługa, który nie zawaha się w decydującej chwili i zawsze postępuje zgodnie z zasadami. Wpisuje się on zatem w bardzo surowe zasady etosu rycerskiego. Wolał ponieść śmierć, niż zhańbić się tchórzostwem czy ucieczką.
„Tristan i Izolda” to kolejny przykład dzieła, w którym pojawia się postać średniowiecznego rycerza, a jest nim tytułowy Tristan. Nie jest on jednak tak idealny, jak wspomniany wcześniej Roland, a za to prezentuje bardziej ludzką twarz rycerza targanego zwykłymi wątpliwościami. Tristan wdał się bowiem w romans z mężatką, Izoldą, żoną króla Marka. Doprowadził zatem nie tylko do rozpadu małżeństwa, ale też zdradził swojego władcę. Wiele decyzji Tristana w związku z tym okazywało się wątpliwe moralnie i nie ulega wątpliwości, że bohater niejednokrotnie złamał kodeks rycerski i nie przestrzegał narzuconego mu etosu. Miłość do Izoldy była dla niego ważniejsza niż własny honor czy konieczność przestrzegania cnót rycerskich. Wszystko to jednak było efektem spożycia napoju miłosnego. Wcześniej Tristan mógł uchodzić za prawdziwy wzór, był mężny, waleczny, honorowy i uczciwy. Cechował się też doskonałym obyciem i prawdziwym taktem, znał się na muzyce i poezji. Dopiero miłość do Izoldy pchnęła go do czynów powszechnie uznawanych za niegodne rycerza, czy też nawet zwykłego człowieka. W postaci Tristana można jednak zauważyć cechy łączące go z Rolandem i wskazujące na to, że był on prawdziwym rycerzem, który zstąpił jednak na złą drogę. Wszystko to zrobił jednak dla swojej ukochanej, która była dla niego ważniejsza niż on sam.
Mity arturiańskie to kolejny przykład tego, jak wzorzec rycerza zapisał się w literaturze. Mowa oczywiście o królu Arturze i Rycerzach Okrągłego Stołu, takich jak Lancelot czy Percival. Są oni opisywani jako prawdziwe wzory odwagi, pobożności, lojalności oraz honoru. Dążyli oni do prawdziwej duchowej doskonałości i mieli wypełnić misję, jaką było odnalezienie Świętego Graala. Do dziś są oni przywoływani jako klasyczne przedstawienie postaci średniowiecznego rycerza ze względu na to, że bezwzględnie przestrzegali kodeksu rycerskiego i byli uosobieniem tego etosu.
„Krzyżacy” to z kolei polski obraz średniowiecznego rycerza stworzony przez Sienkiewicza. To polscy rycerze walczący z Zakonem Krzyżackim. Przykładem jest bez wątpienia dzielny i waleczny Jurand ze Spychowa. Z kolei Zbyszko z Bogdańca może być uznany za prawdziwy wzór takiego polskiego, średniowiecznego młodego rycerza, który wyrusza, by uwolnić swoją ukochaną z rąk wroga i by ocalić swoją ojczyznę przed zagrożeniem, jakie niosą ze sobą Krzyżacy.
W literaturze można zatem znaleźć wiele portretów rycerza średniowiecznego, który postępuje – lub też nie – zgodnie z rycerskim etosem i stanowi prawdziwy wzór do naśladowania. Nieodmiennie obraz ten będzie kojarzył się ze średniowieczem i takimi przymiotami, jak męstwo, lojalność, pobożność oraz honor. Warto zauważyć, że rycerz to nie była tylko określona rola, ale wręcz cały sposób na życie. Nie można się zatem dziwić, że na stałe wpisał się w dzieła pochodzące z tego kręgu kulturowego.