Metafora należy do najpopularniejszych środków stylistycznych. Dzięki niej w treści można ukryć dodatkowy przekaz, mniej oczywisty i wymagający od odbiorcy refleksji. Stosują ją zarówno prozaicy, jak i poeci, którym zależy na barwniejszym języku i przyciągnięciu uwagi odbiorcy do konkretnego fragmentu utworu. Z pomocą przenośni utwory zyskują drugie dno i mają ciekawszą, wielowymiarową konstrukcję. Co jeszcze warto wiedzieć na temat metafory w literaturze?
Co to jest metafora?
Metafora, czyli przenośnia, to środek stylistyczny, który służy do stworzenia wyrażenia o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów. Dzięki niemu autor może przekazać pewne treści nie wprost i skłonić odbiorcę do przemyśleń. W przeciwieństwie do związków frazeologicznych metafory powstają na bieżąco i choć mogą być utrwalone i powtarzane, równie dobrze mogą pojawić się wyłącznie w jednym utworze. Ich znaczenie może zmieniać się w zależności od kontekstu całego dzieła i intencji autora, natomiast w przypadku związków frazeologicznych znaczenie zawsze jest takie samo.
Metafory odgrywają ważną rolę w ewolucji języka i zwiększają jego plastyczność. Dzięki nim można zobrazować wiele zjawisk lub zdarzeń w sposób dający zupełnie nowe spojrzenie na wynikające z nich konsekwencje. Ponadto z metafory wielokrotnie korzystali poeci i prozaicy w okresie, gdy ich dzieła przed wydaniem były poddawane cenzurze. Przenośnie pozwalały uniknąć ocenzurowania całego dzieła lub jego fragmentów i zwiększały szansę na jego publikacje w niezmienionej formie. Odbiorcy mogli zaś odczytać z nich ukryte znaczenie i zinterpretować dzieło w sposób inny niż cenzorzy.
Funkcje i rodzaje metafor
Funkcje pełnione przez metaforę można podzielić nw zależności od rodzaju przenośni. Metonimie polegają na zastąpieniu nazwy zjawiska lub przedmiotu inną nazwą. Najbardziej znanym przykładem metafory tego typu jest wyrażenie „jestem rowerem”, które oznacza, że ktoś przyjechał gdzieś na rowerze, a nie że uważa siebie za rower. Peryfraza polega z kolei na zastąpieniu słowa jego metaforycznym opisem, np. zamiast mówić auto, używa się określenia „moja kochana bryczka”. Hiperbola to natomiast zamierzona przesada. Jej przykładem jest wyrażenie: „wylać morze łez”, które oznacza rozpacz, a nie dosłowne utworzenie morza z własnych łez.
Animizacje nadają przedmiotom należącym do martwej natury i abstrakcyjnym pojęciom cechy, które w rzeczywistości mogą mieć tylko istoty żywe. Można zatem mówić, że „serce drży”, „czas ucieka”, a „kwiaty tęsknią deszczu”. Drżenie serca może oznaczać stres lub ekscytację, z kolei uciekanie czasu oznacza, że ma się mało czasu na wykonanie jakiegoś zadania. Kwiaty nie mogą z kolei tęsknić, gdyż nie odczuwają emocji, lecz potrzebują podlewania. Animizacje wprowadzają zatem dodatkowy ładunek emocjonalny do tekstu i pomagają lepiej opisać jakieś zjawisko. Personifikacje polegają na nadawaniu zwierzętom cech ludzkich. W literaturze dość często pojawiają się synestezje, w których przypisuje się równym rzeczom cechy możliwe do odczytania przez inny zmysł, np. gorzki obraz. Taka metafora służy opisywaniu przykrych zjawisk bez epatowania przemocą, śmiercią lub brutalnością. Gorzkim obrazem mogą być m.in. ciała zamordowanych osób lub zniszczenia dokonane przez katastrofę naturalną.
Przykłady metafor w literaturze
Przykłady metafor są łatwe do odnalezienia w literaturze, w szczególności w poezji. Adam Asnyk w wierszu „Do Młodych” pisał, że:
(…)Ze światem, który w ciemność już zachodzi
Wraz z całą tęczą idealnych snów,
Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi”
W ten sposób przekazuje, że starsze pokolenie ustępuje młodym, którzy mają własne ideały, marzenia i pragnienia. Jednocześnie młodzi nie powinni negować dokonań i mądrości swoich przodków, lecz czerpać z nich, by nie popełniać błędów poprzednich pokoleń.
Z metafory skorzystał także Tadeusz Różewicz w wierszu „List do ludożerców„. Już sam tytuł zawiera w sobie metaforę, gdyż nie mówi o ludziach, którzy zjadają innych ludzi, lecz o osobach, którym brakuje empatii, poszanowania drugiego człowieka i życzliwości. Różewicz pisze o nich tak:
„Kochani ludożercy
nie patrzcie wilkiem
na człowieka
który pyta o wolne miejsce
w przedziale kolejowym”.