Nad wodą wielką i czystą… to jeden z utworów znajdujących się w zbiorze Liryki lozańskie autorstwa Adama Mickiewicza. Podobnie jak w pozostałych utworach w cyklu, poeta skupia się nad refleksją nad życiem i przemijaniem.
Nad wodą wielką i czystą… – wstęp do analizy i interpretacji
Utwory zostały zebrane na podstawie ich czasu i miejsca powstania – napisane zostały w latach 1839 – 1840 podczas pobytu w szwajcarskim mieście Lozanna. Pozostałymi utworami ze zbioru są Snuć miłość, Gdy tu mój trup i Polały się łzy – zostały one zebrane i opublikowane dopiero po śmierci autora. Nie są one jednak ściśle powiązane jak w przypadku Sonetów Krymskich. Nad wodą wielką i czystą… to utwór, który najprawdopodobniej został zainspirowany pobytem nad Jeziorem Genewskim.
Z kontekstu biograficznego autora wiemy, że podczas swojej podróży po Europie, przebywał on na wygnaniu. Była to kara nałożona na niego w czasie procesu filomatów i filaretów. Poeta nie mógł już nigdy więcej powrócić na Litwę, stąd też w wielu utworach widoczny jest ból i żal po utracie ojczyzny i braku możliwości powrotu do niej. Wiersze pisane w Lozannie charakteryzują się przemyśleniami dotyczącymi życia artysty, przemijaniem, rozmyślaniem nad jego poprzednimi decyzjami i zachowaniem. Widać tutaj odejście od typowej, romantycznej formy. W związku z powyższymi informacjami, możemy utożsamiać podmiot liryczny z autorem wiersza.
Nad wodą wielką i czystą… – analiza utworu
Nad wodą wielką i czystą… to utwór liryczny. Został zbudowany z pięciu strof: czterech zawierających cztery wersy i jednej pięciowersowej, umieszczonej w środku wiersza. Całość jest bardzo melodyjna – wpływają na to rymy oraz podobieństwo w budowie strof – paralelizm. Głównym motywem przedstawionym w utworze jest woda – obserwacja natury staje się wyjściem do rozważania na temat życia człowieka, jego kondycji duchowej.
Warto zauważyć liczne środki stylistyczne, które zostały użyte do napisania utworu. Liczne metafory mają jak najlepiej oddać kondycję wewnętrzną podmiotu lirycznego, przybliżyć odbiorcy sytuację liryczną. Personifikacja niektórych zjawisk przyrody ma za zadanie jak najlepiej oddać jej zachowanie, nadać dynamizmu całemu utworowi. Umieszczone w tekście epitety pomagają określić stan podmiotu lirycznego oraz opisać widziany krajobraz – składający się głównie z wody i elementów przyrody widocznych na niebie. Liczne wyrazy wskazujące na ruch, takie jak przebiegły, ryknął, odbiła czy zniknął, służą dynamizacji wiersza, podkreślają także udział natury w całości utworu. Warto zauważyć także paralelizm widoczny w pierwszych trzech strofach. Zawsze zaczynają się one od słów Nad wodą wielką i czystą, przy czym trzeci wers to zawsze słowa I woda tonią przejrzystą… Dzięki takiemu układowi całość jest melodyjna, a przełamanie paralelizmu w czwartej zwrotce staje się jeszcze bardziej podkreślone.
Nad wodą wielką i czystą… – interpretacja utworu
W pierwszej strofie wiersza autor zwraca uwagę na góry wznoszące się nad wodą. Przejrzysta toń je odbija, jest niewzruszona. Podobnie jest w drugiej strofie – woda odbija ciemne obłoki, ich marne kształty. Dalej pozostaje ona niewzruszona. Zachowanie wody zostaje szeroko opisane w trzeciej, pięciowersowej, zwrotce: woda odbija piorun i błysk. Dźwięk grzmotu zniknął, światło zgasło. Na miejscu została tylko woda – niewzruszona, tak jak w poprzednich przypadkach. Nadal jest ona czysta, wielka i przejrzysta, nic się nie zmienia.
W czwartej strofie następuje niejako przełom w wierszu. Podmiot liryczny, podobnie jak woda, którą widzi dookoła, również wszystko odbija, nie ruszają go skały czy burze. Mimo upływającego czasu i zmieniających się warunków, on jeden pozostaje stały, niezmienny, podobnie jak woda. Piąta strofa to określenie doli każdego z elementów natury. Górujące nad wszystkim skały powinny być groźne, z obłoków powinien padać deszcz, a błyskawice powinny grzmieć i znikać po czasie. Dolą podmiotu lirycznego jest zaś płynąć – słowo to powtórzone trzy razy daje efekt zapętlenia, może wskazywać na wieczną, nigdy nie skończoną, podróż podmiotu lirycznego przez życie.
Warto zwrócić uwagę na zawarty w wierszu motyw przemijania i marności – vanitas. Czas mija, przyroda działa według własnego cyklu, wszystko ma określoną rolę. Woda jednak, mimo wszystkich wydarzeń, zawsze zachowuje swoją formę – za każdym razem określana jest jako wielka, czysta i przejrzysta. Nie wpływają na nią żadne czynniki zewnętrzne, upływający czas czy inne wydarzenia.
Kolejnym zawartym w wierszu wątkiem jest motyw wędrowca – homo viator. Każdy z elementów przyrody ma określone zadanie. Rolą podmiotu lirycznego jest płynąć, płynąć płynąć – nieustannie iść przed siebie, podróżować bez konkretnego celu, niezależnie od warunków zewnętrznych. Ma on być więc jak woda, tak samo niewzruszony i stały. Odbiorcy na myśl nasuwa się Litwa – Adam Mickiewicz odbył wiele podróży, jednak w żadnym miejscu nie osiadł na stałe. Jedynym prawdziwym domem była jego utracona ojczyzna. Tęsknota za nią towarzyszyła mu już do końca jego życia.