Tadeusz Różewicz to wybitny polski artysta słowa, jeden z przedstawicieli Pokolenia Kolumbów, tzn. literatów wchodzących w dorosłe życie, podczas trwania II wojny światowej. Pisał poezję, prozę, dramaty, scenariusze. Należał do Armii Krajowej, gdzie walczył, a w tym samym czasie pisał wiersze i redagował wojenne czasopismo „Czyn Zbrojny”. „Prawa i obowiązki” to jeden z jego najbardziej znanych utworów.
Prawa i obowiązki – analiza i środki stylistyczne
Wiersz „Prawa i obowiązki” Tadeusza Różewicza składa się z dwudziestu pięciu wersów, o nieregularnej budowie. Treść wiersza jest widocznie podzielona na dwie części, za sprawą określenia czasu: „dawniej „i „teraz”. W utworze nie zastosowano rymów, nie ma również żadnej interpunkcji, co czyni go wierszem białym i wolnym.
Podmiot liryczny ujawnia swoją obecność, wykorzystując czasowniki w pierwszej osobie liczny pojedynczej, np. „ Dawniej kiedy nie wiem”, „mówiłem ślepy”, co czyni wiersz przykładem liryki bezpośredniej.
W utworze znajdziemy kilka środków stylistycznych, są to między innymi epitety: „syn marzenia” , „piękny statek” oraz metafory: „Ikar tonie syn marzenia”, „że piękny statek płynie dalej do portu przeznaczenia”. Zastosowano również powtórzenia słów: „dawniej”, „Ikar”, „tonie”.
Prawa i obowiązki – interpretacja wiersza
Nawiązanie do obrazu
„Prawa i obowiązki” Różewicza, to ewidentne nawiązanie do obrazu „ Upadek Ikara” Pietera Bruegla, który przedstawia identyczną sytuację, do tej opisanej w wierszu. Zapracowani chłopi nie dostrzegają wpadającego do wody Ikara. Utwór nie jest opisem obrazu, ale wykorzystuje przedstawioną w nim scenę, do rozważań.
Przemiana podmiotu lirycznego
Wiersz rozpoczyna się słowem „dawniej„. Podmiot liryczny opisuje to, co zaszło i jest bezsilny, ponieważ świadkowie zdarzenia, którzy mogliby pomóc Ikarowi – nie zauważają go. Jest zły i sfrustrowany, nazywa ich nawet w pogardliwy sposób: „pastuch” i „oracz”. Osoba mówiąca wspomina, jak kiedyś myślała, że ma prawo krzyczeć na tych ludzi i wskazać im co zaszło, aby się odwrócili i zareagowali. Każdy zajmuje się tu swoimi zadaniami, swoją praca, nie zwracają uwagi na tocząca się za ich plecami tragedię. Są ślepi na to co się dzieje. Nie rzucili swoich narzędzi pracy, nie pobiegli na pomoc synowi Dedala. Ich życie i praca toczą się dalej, podczas gdy chłopak tonie.
Następnie podmiot liryczny przechodzi do teraźniejszości. Zdaje się wyciągnąć pewne wnioski i naukę z zaobserwowanej sceny. Zrozumiał, że bez względu na to co zaszło, życie musi toczyć się dalej. Każdy z nas ma swoje zajęcia, zmartwienia, rytm dnia. Przygody i tragedie innych, nie są naszymi tragediami. Nie każdy zwraca uwagę na innych, wypatruje potrzebujących, ma oczy i uszy otwarte na ludzkie tragedie. Los Ikara musiał potoczyć się tak, a nie inaczej. Można odnieść wrażenie, że utwór został podzielony na dwie części, symboliczną zmianą czasu. Tak jakby w międzyczasie, osoba mówiąca dojrzała, przetrawiła w sobie wydarzenie, którego była świadkiem i z nową refleksją na ten temat, wróciła do czytelnika.
Rzeczywistość wojenna
Biorąc pod uwagę życiorys Tadeusza Różewicza i czas, w którym wkraczał w dorosłość, możemy wnioskować, że utwór ten jest poniekąd odniesieniem do tragedii i osamotnienia jednostki, w okrutnym czasie wojny. Autor wiersza doświadczył z pewnością okrucieństwa, był świadkiem zła, obojętności, znieczulicy ludzkiej. Być może tragiczny upadek Ikara i ślepota świadków tego zdarzenia, nie jest przypadkowym motywem w tym utworze. W czasie kiedy każdy musiał uważać na swoje życie, walczyć o przetrwanie, pilnować swoich zadań i myśleć o sobie – znaczna większość nie obracała się za siebie.
Choć nasz podmiot liryczny mógłby w tej sytuacji krzyczeć i błagać o spojrzenie w tył, to czy zmieniłby coś więcej, niż los jednostki? Z pewnością nie i właśnie z taką refleksją pozostawia nas w utworze „ Prawa i obowiązki” Tadeusz Różewicz. Sam tytuł może wskazywać na to, że pomoc innym, uważność na krzywdę drugiego człowieka i zainteresowanie losem innych, to nasze prawo, ale niekoniecznie obowiązek. Każdy ma powierzone pewne zadania w życiu. Wielu wierzy nawet w przeznaczenie. Możliwe, że przeznaczeniem Ikara, był właśnie upadek. A życie wokół toczyło się dalej, ludzie byli zajęci sobą, nawet „piękny statek płynie dalej do portu przeznaczenia”.
Podsumowanie
„Praca i obowiązki” Tadeusza Różewicza, to wiersz nawiązujący do obrazu Pietera Bruegla „Upadek Ikara”, który jest wizją artysty na temat mitu o Ikarze i Dedalu. Podmiot liryczny przechodzi silną przemianę od złości i niezrozumienia dla świadków zdarzenia, którzy nie dostrzegają tragedii, po pogodzenie się z sytuacją i akceptację losu. Dochodzi do wniosków, że każdy z nas ma swoje zajęcia i swoje życie, a tragedia jednostki nie wpływa na dalsze losy świata.