Jednym z najważniejszych środowisk w życiu człowieka, które wpływa na jego ukształtowanie, jest rodzina. Może ona być ona kochająca i wspierająca, może też być nieprzyjazna i zdystansowana, a może także być dotknięta tragedią, dręczącą ją przez pokolenia. Rodzina może być źródłem siły bohaterów, ich opoką, może być także wrażliwym punktem, który rzuca się cieniem na ich życie. Motyw rodziny często pojawia się w literaturze, a autorzy przedstawiają ją na różne, odmienne sposoby. Opisują konflikty między jej członkami, łączące ich skomplikowane uczucia oraz wydarzenia, które wpływają na ich losy. Obrazowanie motywu rodziny swoimi korzeniami sięga aż do starożytności
Antygona – Sofokles
W greckiej tragedii stworzonej przez Sofoklesa rodzina i obowiązki względem niej są motywacją głównej bohaterki, tytułowej Antygony. Pochodzi ona z rodziny przeklętej i głęboko nieszczęśliwej, była córką Edypa, który poślubił swoją własną matkę – Jokastę. Jest więc ona naznaczona piętnem kazirodztwa, podobnie jak jej rodzeństwo, czyli siostra ismena i bracia Eteokles i Polinik.
Cały ród Labdakidów obciążony jest klątwą w wyniku występku Lajosa – ojca Edypa – który uwiódł i porwał młodego chłopca. Rodzina Antygony doświadcza więc kolejnych tragedii – śmierci Edypa oraz bratobójczej walki Eteoklesa i Polinika. Bracia giną w efekcie starcia o władzę po Edypie, a kolejny król – Kreon – zabrania rodzinie pochówku Polinika uznanego za zdrajcę, Eteoklesa zaś chowa z honorem. Antygona, wierząc w słuszność praw boskich, a także będąc wierna rodzinie, dokonuje jednak pochówku brata, w wyniku czego zostaje skazana na karę śmierci. Rodzina była więc przyczyną niedoli Antygony, a jej starania, by o nią dbać doprowadziły do jej zgonu.
Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
W „Panu Tadeuszu” ukazana jest rodzina Sopliców, składająca się z Tadeusza, Jacka Soplicy oraz stryja Tadeusza, Sędzi Soplicy. Jest to rodzina trochę nietypowa – matka Tadeusza zmarła, a jego ojciec musiał uchodzić za granicę, po popełnieniu zbrodni, którą postanowił odpokutować jako ksiądz Robak. Tadeusz wychowywał się więc bez rodziców, ale jego stryj zadbał o to, by chłopakowi niczego nie brakowało i traktował go jak swojego syna. Tadeusz wychowywał się więc w niepełnej, ale szczęśliwej rodzinie i dlatego do domu rodzinnego wraca z radością, stęskniony i oczekiwany przez wszystkich domowników.
Rodzina w „Panu Tadeuszu” jest ważna, łączą ją silne więzi i wzajemne zaufanie. Nawet Jacek Soplica, mimo przebywania za granicą, stara się mieć swój wkład w wychowanie syna, tak by był on dobrym patriotą i odpowiedzialnym gospodarzem. Tadeusz Soplica ostatecznie żeni też się z Zosią, by założyć własną rodzinę. Innym przykładem silnej rodziny są Horeszkowie, którzy wspólnymi siłami ojca, matki i córki bronią się przed atakiem Moskali – są zjednoczeni i działają razem, walczą bowiem o wspólną sprawę.
Noce i dnie – Maria Dąbrowska
W czterotomowej powieści Dąbrowska opisuje rodzinę Niechciców, drobnej szlachty i właścicieli ziemskich. Opisuje ona trzy pokolenia oraz ich losy: dziadków, głównych bohaterów czyli Barbarę i Bogumiła Niechciców, oraz ich czwórkę dzieci, Piotrusia, Agnieszkę, Emilkę i Tomaszka. Barbara wyszła za Bogumiła z rozsądku i na nim opierało się całe jej małżeństwo, co powodowało jej frustrację. Powieść opisuje codzienne zmartwienia bohaterów dotyczące życia i majątku, czasami pojawiają się w nim tragedie takie jak śmierć pierwszego dziecka, Piotrusia czy ojca rodziny, Bogumiła.
Dąbrowska opisywała także problemy, jakie sprawiał najmłodszy syn, Tomasz. Jest to więc portret zwyczajnej, polskiej rodziny, z jej radościami i zmartwieniami, a tłem były historyczne wydarzenia z dziejów Polski. Mimo wszystkich przeciwności losu i niechęci Barbary do Bogumiła, ich rodzina okazała się trwała i oparła się wszystkim nieszczęściom, które ją spotkały. Barbarę i Bogumiła rozdzieliła zaś dopiero śmierć.
Moralność pani Dulskiej – Gabriela Zapolska
Kolejnym obrazem rodziny w polskiej literaturze jest „Moralność pani Dulskiej”. Od opisanej w dramacie Zapolskiej rodziny ukuto nawet pojęcie „dulszczyzny”, które kojarzone jest z obłudą, hipokryzją i dbałością tylko o zewnętrzny wizerunek.
Dulscy rządzeni byli bowiem żelazną ręką pani Dulskiej, dla której najważniejsze było to, co widzą ludzie na zewnątrz i nie zwracała ona uwagi na to, co naprawdę dzieje się w jej rodzinie. Była to więc rodzina zakłamana, pełna sporów, nie łączyły ich silne więzi i zaufanie, a raczej wzajemna niechęć. Dzieci nauczone zostały moralności na pokaz, matka nie okazywała im zwyczajnej miłości i serdeczności. Rodzina ta funkcjonowała na zasadzie pokazu i pozorów, dzięki którym z zewnątrz wydawało się, że wszystko jest w porządku.
Najważniejszą i najbardziej zakłamaną osobą w rodzinie była matka, ojciec zaś dystansował się od wszystkich i milczał. Jest to więc portret rodziny fałszywej, krzywdzącej się nawzajem i pełnej zgniłej, udawanej moralności na pokaz.
Motyw rodziny w innych dziełach
Motyw rodziny i różne jej przedstawienia odnaleźć można także w wielu innych dziełach z historii literatury polskiej i światowej:
- Biblia – w najważniejszej księdze chrześcijaństwa pojawia się pierwsza rodzina, którą tworzą Adam i Ewa oraz ich synowie – Kain i Abel.
- Pieśń Świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego – jest to pieśń, w której doceniona została rola kobiety i matki w życiu rodziny. Pojawia się także opis głębokich więzi małżeńskich między poetą a jego żoną.
- Makbet Williama Szekspira – w dramacie zobrazowane zostało małżeństwo, którego nie łączą już żadne głębsze więzi, poza wspólną tajemnicą dokonanej zbrodni.
- Hamlet Williama Szekspira – dramat przedstawia rodzinę, w której dokonano zdrady – brat zamordował brata, by zająć jego miejsce i poślubić jego żonę.
- Skąpiec Moliera – Molier portretuje rodzinę, która rozpada się pod wpływem obsesji ojca na punkcie pieniędzy, do tego stopnia, że nie zważa on na szczęście swoich dzieci i próbuje kierować ich życiem tak, by zgromadzić jeszcze większy majątek.
- Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka – przedstawione zostało materialistyczne podejście ojca do jego własnej córki.
- Nie-boska komedia Zygmunta Krasińskiego – dramat opowiada o nieszczęściu rozbitej rodziny, w której ojciec nie podołał swoim obowiązkom i opuścił żonę i dziecko.
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – autorka sportretowała i porównała dwie rodziny, szlachecką i dworską, razem z ich zaletami i wadami.
- Chłopi Władysława Reymonta – Reymont opisał konflikty pojawiające się między ojcem – Boryną, a synem – Antkiem. Boryna poślubił bowiem Jagnę, z którą Antek zdradzał swoją żonę, Hankę.
- Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej – w tej powieści sportretowana została rodzina nieszczęśliwa, ponieważ małżeństwo głównej bohaterki nie zostało zawarte zgodnie z jej uczuciami. Dodatkowo jest ona niespełnioną artystką, a jej frustracja wpływa na wszystkich członków rodziny.
- Tango Sławomira Mrożka – dramat opisuje rodzinę, w której odwrócone są wartości – syn, Artur, buntuje się przeciwko awangardowym rodzicom i pragnie przywrócenia dawnych wartości.