Motywy biblijne w literaturze – przykłady z różnych epok

Biblia jest najważniejszą księgą religii chrześcijańskiej, która zawiera najważniejsze zasady, którymi powinni kierować się jej wyznawcy. Biblia jest także uznawana za jedno z najważniejszych dzieł, które powstały w historii literatury światowej. Zawiera ona wiele historii i przypowieści, które przez lata zainspirowały autorów na całym świecie. Dlatego też w wielu dziełach można znaleźć motywy biblijne – na przykład wyjątkowo popularne odniesienia do Apokalipsy – które pojawiają się we wszystkich epokach literackich. Motywy te często stają się głównym tematem tekstu, a czasami motywy biblijne są fundamentem tylko dla niektórych postaci oraz wątków.

Bogurodzica

W średniowieczu literatura w dużej mierze opierała się na tematach i motywach zaczerpniętych z Biblii. Przykładem tego typu dzieła jest pieśń „Bogurodzica”. Jest ona najstarszym polskim tekstem zachowanym wraz z melodią, natomiast jej autor pozostaje nieznany. Ta pieśń religijna składa się z próśb kierowanych przez wiernych do Matki Boskiej. Ma ona zyskać przychylność Chrystusa i spełnić modlitwy jego wyznawców.

Maryja jest tu określana dokładnie jako rodzicielka i niepokalana dziewica. Nie jest ona nosicielką grzechu pierworodnego. W pieśni pojawiają się także odniesienia do chrztu Jezusa w Jordanie, a tym samym do objawienia się Boga jako Trójcy Świętej. Wspólnota wiernych zgromadzonych wokół kościoła błaga Jezusa i Boga o wstawienie się za nimi i spełnienie ich modlitw.

Utwór łączy w sobie więc trzy postaci – Matki Boskiej, Jezusa i Jana Chrzciciela, co w literaturze romańskiej określane było jako deesis. W „Bogurodzicy” obecny jest więc biblijny motyw matki Chrystusa, wstawiającej się u niego w imieniu proszących ją o to ludzi.

Boska komedia Dante Alighieri

Znane dzieło Dantego czerpie z Biblii motyw zaświatów oraz wędrówki po nich, określany jako katabaza. Już sam tytuł utworu i użycie w nim określenia „boska” może naprowadzić czytelnika na trop, czym zainspirowany był jego autor. Dante zaczerpnął z Biblii podział zaświatów i rozbudował go o własne przypuszczenia i wyobrażenia. Jego bohater wędruje przez zaświaty, dowiadując się, jak wyglądają ich struktury i w jaki sposób one funkcjonują.

Dante opisuje więc podział Piekła, w którym spotyka na przykład znanego z Nowego testamentu Judasza Iskariotę. Następnie bohater wędruje przez Czyściec i udaje się do Raju, gdzie staje przed obliczem samego Boga. Bóg jest w tym dziele nie tylko osobą, ale także odpowiedzią na wszystkie pytania, sensem istnienia oraz źródłem nieskończonej miłości. Gdy Dante wyruszał w podróż po zaświatach, miał w sobie wiele pytań i wątpliwości, nie potrafił też określić sensu swojego istnienia. Jednak po przejściu biblijnej drogi człowieka od jego upadku i grzechu, poprzez pokutę, aż do zbawienia i stanięcia przed boskim obliczem, Dante rozumie już, co jest w życiu najważniejsze i znajduje odpowiedzi na swoje pytania w bożej miłości. Jego dzieło jest więc inspirowane biblijnym motywem zaświatów, drogi człowieka do zbawienia oraz Boga jako idei, która nadaje życiu ludzkiemu sens.

Dziady cz. III – Adam Mickiewicz

W dramacie Adama Mickiewicza wykorzystany został biblijny motyw mesjanizmu i zbawienia świata poprzez cierpienie. Tak jak Chrystus umarł na krzyżu, by odkupić wszystkie ludzkie grzechy, tak Polska cierpi w niewoli za winy innych państw, a główny bohater, Konrad, bierze na siebie męki całego narodu, by pomóc mu w zbawieniu.

W „Dziadach” obecna jest więc silna inspiracja poświęcenia jednostki dla dobra ogółu. Ta jednostką może być pojedynczy człowiek, może być też naród jednoczący się w mękach i spełniający wspólną rolę. W dziełach Adama Mickiewicza oraz w innych tekstach z epoki romantyzmu pojawia się więc zaczerpnięty z Biblii motyw mesjanizmu i Polski jako Chrystusa narodów. W ten sposób próbowano odnaleźć sens w cierpieniu narodu pod rządami zaborców, kreowano wyobrażenie Polaków jako narodu wybranego i wyznaczonego przez Boga do specjalnej misji, tak jak Chrystus miał się poświęcić, by odpokutować za grzechy całego świata.

Polska w ten sposób miała za pomocą swojego poświęcenia uwolnić świat od tyrana, jakim była Rosja. Tylko płacąc swoim bólem i cierpieniem – jak w przypadku Jezusa – mogła uwolnić świat od wielkiego zła. Car Rosji jest także porównywany do biblijnego Herodota. W „Dziadach” występują także postaci pochodzące z Biblii, takie jak na przykład Anioł Stróż.

Quo vadis – Henryk Sienkiewicz

Powieść Henryka Sienkiewicza inspirowana jest początkami istnienia religii chrześcijańskiej, w czasach starożytnego Rzymu pod władzą Nerona, gdy chrześcijaństwo nie było jeszcze religią dominującą w tym rejonie.

W dziele obecne są liczne motywy biblijne. Jednym z nich jest motyw miłosiernego Boga, który kocha ludzkość i wybacza jej grzechy. Przeciwstawiony jest on okrutnym i pogańskim rytuałom starożytnego Rzymu, których symbolem był sam Neron. Jest to już Bóg znany z Nowego Testamentu, dobry i wybaczający, który z miłości do ludzi zesłał im swojego jedynego syna i poświęcił go dla nich na krzyżu. W tekście pojawia się także postać świętego Piotra, który spotkał Chrystusa i stał się łącznikiem pomiędzy nim, a wyznawcami wiary chrześcijańskiej.

Motywy biblijne w innych dziełach

Motywy biblijne znaleźć można też w takich dziełach jak:

Lament świętokrzyski – to średniowieczny plankt, wyrażający żal Maryi po stracie jej jedynego syna, Chrystusa.
Stabat Mater Dolorosa – to sekwencja wprowadzona do liturgii w czasie wielkiego postu. Utwór opowiada o boleści Matki Boskiej po ukrzyżowaniu Chrystusa.
Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego – jest to poetycka parafraza biblijnej Księgi Psalmów. Kochanowski dostosował tłumaczenie do swoich czasów i obyczajów, dlatego nie jest ono wierne.
Pieśni nabożne Franciszka Karpińskiego – zbiór złożony z oryginalnych pieśni oraz tłumaczonych przez Karpińskiego psalmów.
Księgi narodu polskiego i Księgi pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza – teksty stworzone przez Mickiewicza przypominają swoją formą przypowieści ewangeliczne.
Uspokojenie Juliusza Słowackiego – przedstawia ono apokalipsę jako część planu politycznego narodu. Zmartwychwstanie jest symbolem odzyskania wolności.
Nie-boska komedia Zygmunta Krasińskiego – rewolucja jest tu wyobrażona jako Apokalipsa, w czasie której nadchodzi rozliczenie za czyny.
Opowieść wigilijna Charlesa Dickensa – opowiadanie to opiera się na apoteozie takich biblijnych wartości jak miłość do bliźniego i dzielenie się z nim dobrami materialnymi.
Dies irae Jana Kasprowicza – hymn opowiada o dniu gniewu, czyli Apokalipsie.
Żal Józefa Czechowicza – wiersz przedstawia katastroficzną wizję Apokalipsy, która ogarnia znany autorowi świat.
Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza – wiersz ten przedstawia biblijna Apokalipsę ukazaną w innej konwencji – nie jest ona pełna gniewu i gromów, ale poeta ukazuje ją jako spokojny, piękny dzień, w czasie którego kończy się świat.
Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego – tytuł powieści kojarzy się z biblijną Apokalipsą, końcem znanego ludziom świata. Z kolei kolejne etapy wędrówki głównego bohatera przypominają podróż Dantego po zaświatach.