Sarmatyzm to przekonanie, że polska szlachta pochodzi od Sarmatów, czyli ludu zamieszkującego na terenach pomiędzy Wołgą a Donem. Pogląd na pochodzenie polskiej szlachty propagowali działacze polskiego oświecenia oraz sama szlachta w okresie od XVI do XVIII wieku. Zjawisko i kultura Sarmatów w Polsce zyskały popularność za sprawą książki „Sarmatiae Europeae descriptio” Alessandro Guagnini’ego, którą na język polski przetłumaczono w 1611 roku. Jak przedstawiano sarmatyzm w polskiej literaturze?
„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska
Jan Chryzostom Pasek uważał sam siebie za prawdziwego patriota, żołnierza, kompana i wzór do naśladowania. Jednocześnie często sięgał po alkohol, uczestniczył w bijatykach i prowokował sprzeczki. W „Pamiętnikach” opisywał sam siebie, jawiąc się jako przykład znakomitego sarmaty. Dzieło Jana Chryzostoma Paska jest najważniejszym utworem kultury sarmackiej. Przedstawia wszystkie cechy ówczesnej ideologii. Pasek twierdzi, że:
- nie ma lepszej kultury i ustroju niż stworzone przez sarmatów,
- sarmaci są lepsi od obywateli należących do innych stanów i narodów,
- Polska jako kraj katolicki to przedmurze chrześcijaństwa,
- szlachcie przysługuje prawo „złotej wolności”,
- obce obyczaje, filozoficzne refleksje i wewnętrzne dylematy są śmieszne,
- europejska moda zasługuje jedynie na odrzucenie,
- tylko to, co polskie, dawne i tradycyjne niesie ze sobą większe wartości.
Jan Chryzostom Pasek był nieskłonny do posłuszeństwa i szacunku do króla. Zamiast tego preferował swoją wolność i prawo do veta, udział w pijackich burdach i pojedynkach o honor. Uważał, że szlachta powinna być przywiązana do ziemi i skupiona na polskich obyczajach, o które należy dbać. Cenił sobie religijność, przy czym był przywiązany głównie do zewnętrznego wymiaru wiary, co czyniło go dewotą. Ponadto Pasek przestrzegał przyjętych w towarzystwie konwenansów i kunsztownych mów oratorskich.
Przykłady sarmatyzmu w literaturze pięknej
Motyw sarmatyzmu pojawił się w „Zemście” Aleksandra Fredro. Fredro wyśmiał w niej skłonność do burd i porywczość szlachty, tworząc postać Macieja Raptusiewicza. Jego nazwisko nawiązuje do raptowności i skłonności do rękoczynów. Raptusiewicz jednocześnie był gościnny, wesoły i otwarty. Ponadto motyw sarmatyzmu pojawił się w:
- „Powrocie Posła” Juliana Ursyna Niemcewicza,
- „Panu Wołodyjowskim” Henryka Sienkiewicza,
- „Grobie Agamemnona” Juliusza Słowackiego,
- „Transakcji wojny chocimskiej” Wacława Potockiego.
Wacław Potocki napisał również „Ogród fraszek” i „Moralia”, które stanowiły przestrogę przed fałszywym korzystaniem z przywilejów szlacheckich i nierespektowaniem zadań stawianych przed Sarmacją. Potocki uznawał się za reformatora, broniącego ideałów sarmackich, lecz krytykującego ich realizację. Używał przy tym dosadnych żartów napisanych prostym, potocznym językiem. Krytykował ograbianie Polski i działania szlachty, prowadzące do upadku Rzeczypospolitej.
Potocki w swoich rozważaniach cechował się pesymizmem i wręcz apokaliptycznym spojrzeniem na przyszłość Polski. Uważał, że Sarmacja biernie poddaje się siłom zniszczenia i upadku niczym opętana przez szatana. Poglądy Potockiego potwierdziły się, gdy z powodu nadużywania liberum veto doszło do rozbiorów Polski.