Utwory satyryczne pojawiały się już w starożytności. Piętnowały ludzkie zachowania, cechy charakteru oraz liczne zjawiska społeczne i polityczne. Dzięki satyrze twórcy przez lata mogli przedstawić swój punkt widzenia na różne tematy i skrytykować je bez narażania się na poważne konsekwencje. Wyolbrzymiając rzeczywistość i stosując karykaturalne podejście do wybranej sprawy, bawili czytelnika, jednocześnie skłaniając go do refleksji. Czym jest satyra i jakie są jej cechy gatunkowe?
Satyra w literaturze – co to jest?
Satyra to gatunek literacki, którego celem jest ośmieszenie i napiętnowanie konkretnego zjawiska, postawy, działalności politycznej lub cech charakteru. W satyrze stosuje się komiczne wyolbrzymienie bez pokazywania jakichkolwiek cech pozytywnych. Postaci są ukazane karykaturalnie, a rzeczywistość w krzywym zwierciadle. Autor w ten sposób ukazuje swój ambiwalentny stosunek do kogoś lub czegoś.
Satyra może mieścić w sobie cechy jednego rodzaju literackiego lub łączyć w sobie epikę, lirykę i dramat. Ze względu na poruszaną tematykę utwory satyryczne dzieli się na: filozoficzne, polityczne, literackie, społeczno-obyczajowe, romantyczne i przygodowe. Pierwsze satyry powstawały w starożytności. Uznaje się, że ich twórcą był Horacy. Rozkwit gatunku przypadł na renesans i oświecenie.
Satyra – cechy gatunku
Główną cechą satyry jest ośmieszanie przywar i piętnowanie zachowań, podglądów, obyczajów lub cech charakteru. Choć utwór jest zabawny, jego celem nie jest poprawa humoru odbiorcy. Odbiorca powinien zastanowić się nad treścią dzieła i zreflektować się nad własnym zachowaniem. Satyra powinna wpłynąć na jego zachowanie poprzez negację i krytykę różnych spraw, by zyskało całe społeczeństwo.
Temat utworu jest przejaskrawiony, a język używany do opisania problemu prosty i zrozumiały dla każdego czytelnika. Klarowny przekaz nie pozostawia wątpliwości co do poprawnej interpretacji dzieła. W satyrze nie pojawia się puenta, propozycja rozwiązania problemu ani żaden wniosek. Sam czytelnik musi znaleźć odpowiednie wyjście, by pozbyć się wstydliwej, piętnowanej przywary. Do rozśmieszania czytelnika autorzy używają groteski, szyderstwa, ironii i karykatury.
Satyra – przykłady w literaturze
Do najsłynniejszych polskich utworów satyrycznych należy „Żona modna” Ignacego Krasickiego. Autor przedstawił w niej postać młodej żony, która skupia się w życiu wyłącznie na podążaniu za modą z zagranicy. Wykazuje się przy tym ambiwalentnym stosunkiem do wszystkiego, co polskie i lokalne. Nie umie uszanować własnej kultury, gdyż według niej jest nudna i zaściankowa. Ignacy Krasicki napisał również „Świat zepsuty„, w którym krytykuje miasto i uważa, że mieszczanie żyją ponad stan i cechują się zepsuciem oraz degeneracją moralną. W swoich rozważaniach o miejskim zakłamaniu, fałszu i rozpuście stosuje pytania retoryczne takie jak: „Gdzieżeście, o matrony święte i przykładne?” i „Gdzieżeście, ludzie prawi, przystojna młodzieży?”, wskazując, że w mieście nie ma przykładnych żon, matek i młodych ludzi, na których może oprzeć się przyszłe, prawe społeczeństwo. Do znanych polskich satyryków z okresu renesansu zaliczają się prócz Krasickiego także Adam Tadeusz Naruszewicz oraz Hugo Kołłątaj.
„A ja żem jej powiedziała…” Katarzyny Nosowskiej to z kolei satyra współczesna. Piosenkarka opisuje w niej własne refleksje na temat wpływu mediów społecznościowych, pojmowania feminizmu i wielu spraw dotyczących życia kobiet w XXI wieku. Wyśmiewa przy tym skupianie się wyłącznie na własnym, wykreowanym wizerunku w Internecie zamiast na prawdziwym życiu, zainteresowanie celebrytami takimi jak Kardashianowie, a także przywary kobiet, które uważają się za feministki, lecz walczą o sprawy mało istotne i nieprzynoszące realnych korzyści dla społeczeństwa. Porusza również trudniejsze tematy, jak alkoholizm wśród kobiet. Wiele spraw wyolbrzymia, nadaje im wręcz karykaturalny wydźwięk, wpisując się w konwencję klasycznej satyry. Wszystkie felietony w swojej książce pozostawia bez wniosków i puent, dając czytelnikom możliwość samodzielnego przemyślenia każdej sprawy. Nosowska używa wyłącznie prostego, niewyszukanego języka, czasem bywa złośliwa i kąśliwa, gdyż chce podkreślić, co razi ją we współczesnym świecie.