Anioł to tajemnicza istota wywodząca się z religii judaistycznej, obecna w tradycji chrześcijańskiej i muzułmańskiej. Służące Bogu, przekazujące Jego wolę anioły odnaleźć można jako motyw w literaturze szeroko pojętej cywilizacji łacińskiej. Pełnią tam rozmaite funkcje: od przykładów czystości i stróżów ludzi, po niosące zagładę grzesznikom wcielenia gniewu Bożego.
Motyw anioła – znaczenie
Anioły wywodzą się z judaizmu, od którego wzięły je również chrześcijaństwo i islam. Religia mojżeszowa nazywa je „mal’ach”, co chrześcijaństwo przetłumaczyło na zlatynizowaną grekę jako „angelos” – posłaniec. Głównym zadaniem anioła jest bowiem przekazywanie woli Boga i służba Stwórcy.
W literaturze ich motyw anioła wiąże się z jego naturą. Przedstawiane są jako istoty szlachetniejsze od ludzi, czyste i promieniujące dobrem. Spełniają wolę Boga, będąc stróżami ludzi. Nieraz jednak wzbudzają lęk, a nawet przerażenie jako uosobienie świętego gniewu.
Anioł bywa też używany jako symbol czystości, piękna i dobra wykraczającego niemal poza śmiertelne ramy.
Motyw anioła w literaturze różnych epok
Biblia
Stary i Nowy Testament niewiele wspominają o aniołach. W świętych księgach chrześcijaństwa pełnią one rolę wykonawców woli Boga i posłańców wysyłanych przez Niego do ludzi. Trzech aniołów symbolizujących Stwórcę ogłasza Abrahamowi i Sarze, że będą mieli syna. Z bytem takim Jakub siłuje się na pustyni, a anioły z płonącymi mieczami miały strzec raju po upadku pierwszych ludzi. Archanioł wany Gabrielem (dosłownie „mężem Bożym”) zwiastuje Maryi narodziny Jezusa.
Co istotne, niektóre anioły miały porzucić służbę Bogu i zostać strącone z nieba. Jednymi z nich jest szatan, zwany też Lucyferem – Gwiazdą Zaranną, niegdyś najwspanialszym z aniołów.
Raj utracony – John Milton
Słynny poemat epicki z XVII wieku opisuje strącenie Szatana i jego zwolenników z Nieba po przegranym buncie. Uwięziony na dnie płonącej otchłani, przywódca upadłych aniołów zakłada w niej swoje królestwo. To z niego będzie planował dalszą wojnę przeciwko Bogu. Nie mogąc jednak obalić Stwórcy, postanawia zniszczyć jego ukochane stworzenie – ludzi. Bunt aniołów nie kończy się więc na przegranej, a jest raczej wieczną wojną, w której to potomkowie Adama i Ewy stają się ofiarami zemsty Szatana na Bogu.
Szatan jest przez Miltona przedstawiony jako postać po trosze tragiczna. Władca piekieł wie bowiem, że nie może wygrać z Bogiem. Jednak w imię swojej niezależności i wolności musi Mu się przeciwstawić. Jak mówi najsłynniejszy cytat z „Raju utraconego”: Lepiej być władcą w Piekle niż sługą w Niebiosach.
Dziady cz. III – Adam Mickiewicz
Anielskie istoty są w dramacie symbolem boskiej opatrzności, roztoczonej nad Polską.
Jeszcze w celi Gustawa/Konrada jego anioł stróż opowiada, jak na prośbę matki pilnował duszy wieszcza. Czynił to, unosząc ją do nieba lub dając przestrogę poprzez potworne wizje. Anioły i duchy ciemności walczą też o duszę Konrada podczas jego snu.
Boscy wysłannicy obecni są również w celi księdza Piotra podczas jego proroczej wizji. Obwieszczają mu wielką łaskę Boga. Mnich dostrzega, że boski posłaniec będzie czuwał nad młodym wskrzesicielem narodu, aż ten będzie gotowy wypełnić swoją misję.
Dwa anioły – Adam Asnyk
Próbując wytłumaczyć sens istnienia życia i śmierci, Adam Asnyk personifikuje je do postaci dwóch aniołów.
Ponad odmętami morza dwa anioły spotykają się, rozmawiając o swoich sprawach na ziemi. Jeden jest aniołem życia – istotą siejącą istnienie, leczącą cierpienia ludzkiego losu miłością. Zbliżając do siebie dwa sera, dawał im siłę do walki z trudami życia. Drugi był aniołem śmierci – przynoszącym ludziom wieczny pokój swoim kojącym cierpienie dotykiem. Wysłannikowi śmierci udało się niegdyś odnaleźć pośród ludzi kogoś szlachetnego. Pokochał tego człowieka za nieskazitelność duszy. Ten jednak ulegał coraz bardziej upływowi czasu, który deprawował jego szlachetny charakter. Dlatego Anioł śmierci postanowił odebrać mu życie, by jego dusza na zawsze pozostała czysta.
Aniele Boży – Jan Twardowski
Wiersz księdza Twardowskiego przedstawia anioła jako duchowego towarzysza ludzkiej wędrówki przez życie. Podmiot liryczny zwraca się do anielskiego stróża, by tak jak on sam nigdy nie przestawał „odchodzić” – kierować przez życie ku wieczności.
Inne przykłady motywu anioła w literaturze
Pieśń o Rolandzie – Umierający po bitwie w wąwozie Roncevaux Roland wyciąga dłoń ku niebu. Jest to znak ofiarowania swojej służby samemu Bogu i dowód niezachwianej wiary. W tej samej chwili dusza rycerza zostaje uniesiona przez anioły, które zabierają ją do nieba.
Boska komedia – Wędrujący przez Niebo Dante poznaje genezę aniołów. Te duchowe istoty miały swój początek przed stworzeniem świata. Ich przeznaczeniem jest służba Bogu, którego pełnia chwały została im objawiona. Mimo tego część z nich odwróciła się od Stwórcy i upadła.
Sonety do Laury – W swoich utworach Petrarka przedstawia drogę od niedoskonałej miłości ludzkiej, ku metafizycznemu umiłowaniu Boga. Miłość jest dla niego stanem egzystencjalnym, pozwalającym na samodoskonalenie. Pozwala ona stać się istotą podobną do anioła – czystego, wiecznie pogrążonego w uwielbieniu swojego stwórcy.
Człowiek igrzysko boże – W wierszu Wacława Potockiego ludzkie życie przedstawione jest jako gra w szachy między aniołem i diabłem. Człowiek stanowi tu podmiot – pionek poruszający się po ustalonej z góry trajektorii. Sędzią tej kosmicznej gry jest Bóg.
Nie-Boska komedia – Zwiedziony przez Szatana hrabia Henryk kieruje się ku przepaści. Zesłana dla jego zguby Dziewica namawia go by, skoczył. Przed śmiercią ratuje go Anioł Stróż. Dzięki niemu Henryk odkrywa, że Dziewica to ożywiony ku jego zgubie trup.
Jednego serca… – Podmiot liryczny w wierszu Asnyka pragnie miłości drugiej osoby. Dzięki niej, jak mniema, będzie mógł osiągnąć szczęście i pokój. Stan ten rozumie jako sen, w którym anioł zabiera go z Ziemi do nieba. Podmiot liryczny pozostaje jednak samotny, pozbawiony nawet odrobiny miłości w życiu.
Dies irae – Występujący w utworze Kasprowicza anioł jest tutaj posłańcem zniszczenia – zwiastunek gniewu Stwórcy. Nawiązuje to do Apokalipsy św. Jana, gdzie podobna istota miała złamać boskie pieczęcie, inicjując koniec świata.
Anioł – W wierszu Leśmiana anioł przedstawiony jest jako istota doskonała, ledwie dotykająca Ziemi. Podmiot liryczny zestawia w nim zimną, transcendentną wizję miłości oraz ludzkie, pełną cielesnych uniesień uczucie między kobietą i mężczyzną.
Igraszki z diabłem – W kulminacyjnym momencie komedii z nieba zstępuje anioł, by przy pomocy ognistego miecza uratować bohaterów od zakusów sił piekielnych. Oprócz pokoju niebiański posłaniec niesie również sprawiedliwy wyrok dla ludzi, nagradzając dzielnego Marcina Kabata i ganiąc nadętego pustelnika.