Motyw apokalipsy pochodzi z Biblii i dosłownie oznacza objawienie lub odsłonięcie. Jest ona szczególnego rodzaju proroctwa. Opowiada ono o tym, co będzie się dziać w ostatnich dniach istnienia świata. Łączona jest ona często także z Sądem Ostatecznym. Apokalipsa często wykorzystywana jest jako motyw w literaturze, inspirowała ona powstanie wielu dzieł. Pojawiała się wyjątkowo często w utworach wywodzących się z nurtu katastroficznego. Apokalipsa jest także charakterystycznym motywem dla literatury związanej z wojną. Pojawia się wówczas jako motyw apokalipsy spełnionej.
Biblia
Najbardziej oczywistym przykładem przedstawienia motywu apokalipsy jest Biblia i „Apokalipsa świętego Jana”. Pojawia się ona już w tytule księgi. Przedstawia ona profetyczną wizję ucznia Jezusa, który ujrzał, jak wyglądać będą ostatnie dni ziemi, ale także opisał to, wykreowane zostanie niebo oraz nowa ziemia. Apokalipsa zawiera także opis Sądu Ostatecznego, w trakcie którego wszyscy zostaną rozliczeni ze swoich czynów. Księga ta zawiera liczne odniesienie do Starego Testamentu. W wizji apokalipsy pojawia się motyw odpieczętowania siedmiu ksiąg, następnie wizja siedmiu trąb powietrznych oraz pojawienie się Czterech jeźdźców Apokalipsy – Wojny, Zarazy, Głodu i Śmierci. Światem zacznie rządzić ogólny chaos i nieszczęście.
Wizja apokalipsy jest więc obrazem strasznym, pełnym zniszczeń i śmierci, dlatego utożsamiana jest ona często z katastrofami, jakie dotykają świat rzeczywisty, na przykład z wojną. Po apokalipsie zapanować ma nowy porządek świata, który zostanie przez nią całkowicie odmieniony. Biblijna apokalipsa jest nieuchronna, nie można jej powstrzymać ani przed nią uciec. Dotknie ona wszystkich ludzi na świecie.
Nie-boska komedia – Zygmunt Krasiński
W dramacie Zygmunta Krasińskiego apokalipsa utożsamiania jest z rewolucją wznieconą przez niższe warstwy społeczne. Jest to ich bunt przeciwko podłemu traktowaniu oraz wyzyskowi, którego doświadczają. Rewolucja ma zmienić obraz świata, tak jak apokalipsa ma odmienić jego losy. Podobnie jak apokalipsa rewolucja jest także utożsamiana z chaosem, zniszczeniem i rozliczaniem każdego z jego czynów.
Przeprowadzona rewolucja oznacza koniec starego porządku, a początek nowego ładu. Dodatkowo w dziele Krasińskiego rewolucja ma po swojej stronie szatana, nie są więc to zmiany motywowane bożym prawem i jego miłością, ale podstępnymi knowaniami zła. Rewolucjoniści pragną zagłady szlachty i zrównania z ziemią wszystkiego, co się z nią łączy. Nie wyznają oni żadnych zasad moralnych, dlatego w ich obozach panuje chaos, bezprawie i zepsucie.
Autor zwraca więc uwagę, że rewolucja i apokalipsa tylko pozornie ma przynieść lepszy świat, bez wyzysku i zapewniającego równość wszystkim, podczas gdy tak naprawdę rewolucjoniści nie potrafią kreować i tworzyć, mogą jedynie niszczyć ustalony porządek świata. Chcą dokonywać sądu na arystokracji, podczas gdy sami uciekają się do okropnych czynów i mordów. Jest to więc wyjątkowo pesymistyczna wizja apokalipsy, jednak na końcu dzieła okazuje się, że jednak to wiara i Chrystus zwyciężają to starcie.
Dies irae – Jan Kasprowicz
Hymn Jana Kasprowicza opowiada o dniu gniewu, a autor stworzył w nim konwencję profetycznej wizji nadchodzącej zagłady. Koniec świata przedstawiony w hymnie nie jest sprawiedliwym rozliczeniem ludzkości oraz początkiem nowego świata. Jest raczej zagładą starego porządku, zemstą za niego, wyrażonym przez Stwórcę gniewem. Pojawia się w nim opis pierwszych rodziców – Adama i Ewy, oskarżonych o grzech rozpusty, Sama Ewa przedstawiona jest tutaj właściwie jako wspólniczka Szatana, jest pełna grzechu i sprośności.
Ludzie spotykają się nie z miłosierdziem Boga, ale z jego surowością, zostają ukarani za wszelkie swoje grzechy. Świat musi się skończyć i nikomu nie uda się uciec przed tym i przed rozliczeniem za swoje grzechy. Apokalipsa w ujęciu Kasprowicza jest więc dniem kary, straszliwego gniewu Boga, który odczuje każdy człowiek. Nie ma tam miejsca na nowe porządki i kreowanie nowej ziemi, jest tylko rozpacz, wściekłość i konsekwencje wszystkich czynów, których kiedykolwiek dokonała ludzkość.
Mała apokalipsa – Tadeusz Konwicki
U Konwickiego apokalipsa oznacza pewien schyłek i koniec świata, jaki zna ludzkość. Jest to więc koniec cywilizacji, którą określić można jako miejską. Wszędzie brakuje produktów, sklepy straszą pustkami, główny bohater nie może nawet ustalić daty. W mieście panuje chaos, a obywatele są zastraszeni przez bezkarną władzę. Dodatkowo w powieści jest ukazana apokalipsa w wymiarze jednostkowym – bohater utworu otrzymuje od władz opozycji rozkaz samospalenia się i poświęcenia swojego życia w imię zwrócenia uwagi na sytuację kraju i w ramach protestu przeciwko władzy. Oznacza to, że świat bohatera kończy się, panuje w nim chaos, jest to dla niego ogromna tragedia.
Apokalipsa jest w tym utworze zapowiedzią końca świata, który nie jest w stanie funkcjonować pod totalitarnymi rządami. Ze względu na charakter panującej władzy w kraju upadły wszelkie zasady, nie ma w nim miejsca na moralność, ludzie próbują po prostu przetrwać. Pojawiają się znaki, świadczące o nadchodzącym upadku państwa. Na tym tle rozgrywa się dramat człowieka, który ma umrzeć, by przerwać to wszystko i uratować swój kraj.
Motyw apokalipsy w innych dziełach
Motyw apokalipsy obecny jest także w takich dziełach jak:
- Biblia – w Biblii charakter apokaliptyczny ma także Księga Daniela. który był uważany za proroka.
- Dziady cz. III Adama Mickiewicza – w dziadach charakter apokalipsy nadany został widzeniu księdza Piotra. Widać w nim wizję Polski jako Mesjasza narodów.
- Uspokojenie Juliusza Słowackiego – apokalipsa staje się w tym dziele polityczna siłą narodu. Ma ona przynieść mu wolność.
- Święty Boże, święty mocny Jana Kasprowicza – dzieło jest zobrazowaniem ostatnich chwil istnienia ludzkości. Świat zapada się, płonie, pęka także niebo, a na tle tego rozgrywa się symboliczna bitwa dobra ze złem.
- Dzień Sądu Stanisława Przybyszewskiego – w dziele tym Przybyszewski nawiązuje do średniowiecznego tekstu Dies irae.
- Żal Józefa Czechowicza – jest to dzieło z nurtu katastrofizmu, opisujące nadciągającą apokalipsę.
- Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza – utwór ten przełamuje standardową konwencję ukazywania apokalipsy. Czesław Miłosz opisują ją bowiem jako spokojny, piękny dzień.
- Szewcy Stanisława Witkiewicza – w dziele tym pojawia się wniosek, że przez zachowanie ludzi świat zaczyna nieuchronnie podążać w kierunku katastrofy.
- Bal w operze Juliana Tuwima – jest to katastroficzny poemat Tuwima, przedstawiający społeczeństwo nieuchronnie zmierzające w stronę apokalipsy i porzucające wszelkie zasady oraz granice w swym zachowaniu.
- Niemcom Antoniego Słonimskiego – wiersz powstał, gdy u władzy w Niemczech byli już hitlerowcy, którzy zaczynali pokazywać, do czego doprowadzą ich rządy. Autor wierzył, że ich działania doprowadzą świat do katastrofy.
- Historia Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – bohater wiersza jest świadkiem apokalipsy, chaosu i zniszczenia, które ogarnęły świat. Gdy przemija ona, świat wciąż istnieje, lecz jest zmieniony.