Motyw miasta w literaturze – przykłady z różnych epok

Akcja dzieł literackich rozgrywa się w wielu różnych miejscach, a jednym z nich są miasta. Pojawiają się one w literaturze już od czasów starożytnych i często pełnią funkcję nie tylko dekoracji czy tła, ale wręcz kolejnego bohatera tekstu. W miastach zawsze dużo się dzieje i tętni życie – to tam gromadzą się ludzie, odbywają wydarzenia, rozgrywają się działania polityczne, rozwija się transport, kultura i sztuka. Często miasta, które pojawiają się w utworach, są też stolicami danego kraju, jak Paryż, Warszawa czy Rzym. Miasta stały się więc motywem literackim, którego korzenie sięgają antyku i który zajmuje imponującą część historii literatury.

Iliada – Homer

Miasto stało się częścią najstarszego zabytku literatury europejskiej, jaki jest obecnie znany historii. Mowa tu o Troi, której upadek opisany został przez Homera w jego słynnym eposie – „Iliadzie”. Ukazana ona została w momencie dziesięcioletniego oblężenia, gdy Grecy próbowali ją zdobyć, ponieważ Parys uprowadził żonę króla Sparty (Menelaosa), piękną Helenę.

Nie jest to więc zwyczajny opis Troi, ale raczej przedstawienie go w sytuacji ekstremalnej, gdy ważą się losy jej przetrwania. Miasto nie dało rady się obronić, ponieważ Grecy zdobyli je podstępem za pomocą słynnego konia trojańskiego. Tym samym opis Homera staje się opisem ostatnich chwil życia miasta oraz pamiątką po tym, jakie było, zanim zostało zrujnowane.

Troja stała się zatem miastem-symbolem, oznaczającym upadek, zniszczenie i tragedię. Troja zawsze już oznaczać też będzie beztroskę i lekkomyślność jej mieszkańców, którzy w czasie wojny przyjęli dar od wroga, co kosztowało ich życie oraz przyczyniło się do upadku miasta. Troja nie jest miejscem, które można wskazać na mapie, jest za to symbolem i niesie ze sobą skojarzenia czytelne dla wielu ludzi z europejskiego kręgu kulturowego.

Lalka – Bolesław Prus

W „Lalce” Bolesława Prusa czytelnik spotyka się z wizerunkami dwóch stolic europejskich – Warszawy i Paryża. W przypadku Warszawy autor oddał ją z taką dokładnością, że do dziś można wybrać się na wycieczkę śladami bohaterów „Lalki”, zaplanowaną według opisów Prusa. Przedstawiona przez niego topografia stolicy jest więc bardzo dokładna, opisał on także życie jej mieszkańców, od arystokracji, aż do najbiedniejszych warstw społecznych.

Czytelny jest podział Warszawy na zadbane centrum i ubogie przedmieścia. Warszawa jest według autora pełna kontrastów, a światy te rzadko się spotykają. Barierę tę przełamuje czasami główny bohater, Stanisław Wokulski, który pomaga ubogim ludziom w realizacji marzeń i wyciąga do nich rękę, oferując na przykład pracę. Z kolei Paryż opisany został jako miasto uporządkowane, wzbudzające u Wokulskiego refleksję na temat tego, jak bezradny jest człowiek wobec świata i losu. Paryż stał się też dla niego miejscem ucieczki od codzienności, która przytłaczała go w Warszawie.

Quo vadis – Henryk Sienkiewicz

Tworzący w epoce pozytywizmu Henryk Sienkiewicz sięgnął po Rzym epoki antycznej i uczynił go miejscem akcji swojej powieści „Quo vadis”. Nie był więc to Rzym, jaki Sienkiewicz mógł znać ze swoich czasów, ale raczej Rzym wyobrażony, skonstruowany na podstawie przekazów historycznych i ubrany przez autora w jego odczucia.

W powieści czytelnik widzi więc Rzym za czasów Nerona, uosabiający wszystko, co było w tej władzy najgorsze. Stolica jest więc przepełniona występkiem i zbrodnią, pełna niemoralności i rozpusty, którą pochwalał Neron. Zepsuty i niemoralny Rzym jest także dekoracją, na tle której widoczni są pierwsi chrześcijanie, ich etyka i zasady. Zadaniem Rzymu jest w powieści podkreślenie dobra i skromności, jakimi cechowali się pierwsi wyznawcy Jezusa.

Sam Rzym jest tutaj przedstawiony jako miasto upadłe, karmiące się krwawą rozrywką, szukające bogactwa, pełne przepychu i grzechu. Ostatecznie spotyka je za to kara i Rzym zostaje spalony na rozkaz samego Nerona i tym samym oczyszcza się przez ogień. Gdy Neron ginie odrodzony Rzym może stać się innym miastem pod rządami nowego władcy.

Przedwiośnie – Stefan Żeromski

Stefan Żeromski w swojej powieści zamieścił opis miasta odległego od tego, co w Polsce znane, czyli Baku. W tekście pojawiają się tak naprawdę dwa obrazy tego miasta – jeden sprzed rewolucji, drugi natomiast już po jej przejściu. W tym pierwszym ujęciu miasto jest piękne, dostatnie i bogate, kwitnie w nim życie. Po przejściu rewolucji zamienia się w spływające krwią ruiny, w których ciężko jest przeżyć. Miasto u Żeromskiego stało się więc symbolem czynów krwawej rewolucji i tego, co gwałtowne zmiany mogą zrobić z tętniącym życiem miastem i jego społecznością.

Motyw miasta w innych dziełach

Miasta zostały także ukazane w takich dziełach literatury światowej jak na przykład:

Biblia – w Biblii przedstawione zostały między innymi takie miasta jak Babilon, Betlejem, Sodoma i Gomora.
Ojciec Goriot Honoriusza Balzaca – w powieści tej pojawia się obraz Paryża. Skontrastowano tam piękne i bogate salony z ubogimi, błotnistymi przedmieściami, a sam Paryż ukazany został jako miasto zepsute i goniące za pieniędzmi.
Dziady, cz. III Adama Mickiewicza – w tym romantycznym dramacie umieszczony został opis Petersburga, jako stolicy wrogiego zaborcy. Petersburg w ujęciu Mickiewicza zbudowany jest na ludzkiej krwi i cierpieniu i przypomina on zlepek innych europejskich miast, nie jest oryginalny.
Kordian Juliusza Słowackiego – w tym dramacie Warszawa została ukazana jako miasto upadłe, mieszczące w sobie zło i będące siedzibą wrogiej władzy. Jej mieszkańcy są bierni, nie próbują się przeciwstawić temu, co dzieje się na ich oczach (na przykład zsyłkom skazańców).
Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego – Dostojewski nakreślił kolejny już w literaturze obraz Petersburga. W tym ujęciu jest to miasto ubogie i brudne, uliczki są wąskie, a mieszkania malutkie i wilgotne. Dostojewski ukazuje Petersburg jako miasto, w którym nie da się żyć.
Ziemia Obiecana Władysława Reymonta – w powieści polskiego noblisty pojawia się miasto Łódź. Przedstawione jest ono jako miejsce wyzysku robotników, pracujących ciężko za głodowe pieniądze. Łódź u Reymonta jest miastem głodnym pieniędzy i pełnym chciwości, gotowym wykorzystywać wszystkich ludzi, którzy się w nim pojawią.
Proces Franza Kafki – w tej powieści ukazane zostało miasto totalitarne. Przypomina ono swoisty labirynt, po którym krąży główny bohater, próbujący udowodnić swoją niewinność.
Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – miasteczko Drohobycz zostało przez autora ukazane za pomocą poetyki snu, nabrało przez to pewnej baśniowości i niesamowitości. Szczegółowo została opisana dzielnica, w której mieściła się Ulica Krokodyli.
Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa – autor szczegółowo opisał, jak wyglądała Moskwa w latach trzydziestych ubiegłego wieku.
Dżuma Alberta Camusa – w tej powieści pojawia się miasto Oran, które jest dotknięte epidemią.
Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego – dzieło to zawiera opis zniszczonej w czasie II wojny światowej Warszawy.
Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego – akcja ma miejsce w komunistycznej Warszawie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku.