Tym, co bardzo często napędza fabułę powieści, zmusza bohaterów do działania oraz wpływa na ich charakter, jest podróż. W literaturze pojawiają się różne rodzaje podróży – mogą to być wielomiesięczne wędrówki po kilku kontynentach czy krajach, mogą to także być opisy spaceru po mieście, czy też metafizyczne podróże w głąb własnej świadomości, które kończą się wewnętrzną przemianą. Podróże w dziełach literackich obecne są od samego początku ich istnienia – pojawiają się one niezmiennie na przestrzeni wielu epok – od starożytności, poprzez renesans i barok, aż po czasy współczesne. Opisywane są już w najstarszych zabytkach tekstów literatury europejskiej, jaką jest „Odyseja” Homera. Warto więc opisać ten oraz kilka innych przykładów występowania podróży w literaturze.
Odyseja – Homer
W „Odysei”, znanym eposie Homera, zawarty jest jeden z najstarszych znanych w literaturze opisów podróży. Opisana została wędrówka Odyseusza, który po zakończeniu dziesięcioletniej wojny trojańskiej chciał wrócić do swojej rodzinnej Itaki. Niestety, Odyseusz rozwścieczył boga Posejdona, oślepiając jego syna, cyklopa Polifema.
W efekcie tego jego podróż do domu została zakłócona przez działania mszczącego się boga i trwała kolejne dziesięć lat. W trakcie tej wędrówki Odyseusz musiał zmierzyć się z licznymi przeszkodami i problemami. Oprócz okrutnego cyklopa, Odys i jego towarzysze zawędrowali także do kraju Lotofagów, gdzie zjedli kwiaty lotosu, sprawiające, że człowiek zapomina, kim jest i chcieli pozostać na wyspie, uwolnili wiatry, otrzymane od boga Eola oraz przeżyli rzeź w kraju ludożerców.
Oprócz tego Homer opisał w swoim eposie jeszcze takie wydarzenia, jak spotkanie czarodziejki Kirke, która zamieniła towarzyszy Odyseusza w świnie, pojawienie się nimfy Kalipso, która uwięziła głównego bohatera na siedem lat i chciała, by został on jej mężem czy wizyta w Hadesie, w celu wysłuchania przepowiedni. Podróż Odyseusza była więc długa i trudna, jednak wciąż uparcie dążył on do swojego celu, jakim był powrót do żony i rodzinnej Itaki. Z jednej strony epos ukazuje wytrwałość i nadzieję bohatera, z drugiej strony zaś zdaje się przekazywać, że ma on niewielki wpływ na swój los i jest zabawką w rękach bogów oraz przeznaczenia.
Boska komedia – Dante Alighieri
Kolejnym dziełem, które ukazuje podróż głównego bohatera, jest „Boska komedia” Dantego. Tym razem jednak wędrówka ma miejsce w zaświatach – narrator (którym najprawdopodobniej jest sam Dante) podróżuje przez Piekło, Czyściec i Raj. Zrealizowany jest więc tu motyw katabazy, czyli zejścia bohatera do świata umarłych.
Przewodnikami Dantego stają się Wergiliusz – oprowadza go po Piekle i opuszcza w Czyśćcu – oraz zmarła ukochana, Beatrycze, która wita bohatera w Niebie. Dante szczegółowo opisał wygląd zaświatów, zwłaszcza Piekła. Jego wędrówka rozpoczyna się w momencie zwątpienia w sens życia oraz wiarę i dzięki odbyciu jej pod opieką swoich przewodników i ostatecznie stanięciu przed obliczem Boga, Dante odzyskuje wiarę i rozumie już, że to właśnie Bóg jest najważniejszym powodem, celem i miłością. Jego podróż służy nie tylko ukazaniu tajemnic zaświatów, ale także duchowej refleksji i zmianie głównego bohatera, który w ten sposób ponownie odnajduje sens życia oraz wiary.
Wędrówka Dantego jest także uniwersalną, metafizyczną podróżą człowieka, który przebywa drogę od grzechu i upadku, poprzez odkupienie, aż do zbawienia.
Kordian – Juliusz Słowacki
Motyw podróży – zarówno fizycznej, jak i duchowej – pojawia się także w dziełach epoki romantyzmu, takich jak na przykład „Kordian” Juliusza Słowackiego. Główny bohater dramatu wyrusza w podróż po Europie po nieudanej próbie samobójczej. Odwiedza on kraje takie jak Anglia, Włochy i Watykan. Każde z tych miejsc udziela Kordianowi bolesnej życiowej lekcji na temat świata i społeczeństwa – pokazuje mu moc pieniądza, fałsz pięknej poezji, kłamstwo miłości oraz hipokryzję papieża, który nie chce wesprzeć Polski w kwestii jej niepodległości. Kordian w trakcie swojej wędrówki zmienia się wewnętrznie, dojrzewa – na szczycie Mont Blanc przestaje być niedoświadczonym chłopcem, a staje się dojrzałym mężczyzną, gotowym ponieść na barkach losy swojego narodu.
Mały Książę – Antoine de Saint-Exupéry
„Mały Książę” to powiastka filozoficzna, w której podróż głównego bohatera jest ważnym motywem. Mały Książę przez pewien czas żył samotnie na swojej planecie, w otoczeniu wulkanów i wyrywając baobaby, aż pewnego dnia wyrosła na niej róża. Mały Książę nawiązał z nią relację, która okazała się trudna – róża kaprysiła, a chłopiec nie potrafił jej zrozumieć.
Mały Książę opuścił więc swoja planetę i wyruszył w podróż po innych światach. W jej trakcie bohater spotyka innych ludzi, a przede wszystkim pierwszy raz w życiu ma kontakt z dorosłymi. Ukazują mu oni różne perspektywy i sposoby myślenia, często negatywne. Mały Książę potyka na przykład osobę dotkniętą nałogiem, ludzi próżnych i ogarniętych pychą.
Wszystko to zmienia jego sposób myślenia i poszerza horyzonty. Chłopiec spotyka także lisa, który tłumaczy mu naturę przyjaźni oraz to, jak wygląda zawiązywanie się relacji. Podróż odmienia więc Małego Księcia, poszerza jego perspektywy i sprawia, że dojrzewa on i jest inną osobą, niż ta, którą był, gdy wyruszał ze swojej planety.
Motyw podróży w innych dziełach
To tylko kilka przykładów tego, jak motyw podróży został przedstawiony w literaturze. Jest to motyw chętnie eksploatowany i przedstawiany przez autorów. Podróż znaleźć można także w innych tekstach literackich, między innymi w takich tekstach jak:
- Jerozolima wyzwolona Torquata Tasso – epos o wyprawie krzyżowej i zdobyciu Jerozolimy,
- Kandyd Woltera – powiastka filozoficzna o Kandydzie, który został wygnany z raju i rozpoczyna tułaczkę.
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego – główny bohater powieści opuszcza rodzinny kraj i udaje się na wyspę Nipu, by następnie odmieniony powrócić do ojczyzny.
- Faust Johanna Wolfganga von Goethego – Faust podróżuje wraz z Mefistofelesem, odkrywając nowe aspekty świata, kultury oraz historii, co radykalnie go odmienia.
- Sonety krymskie Adama Mickiewicza – sonety są zapisem z wrażeń Mickiewicza w czasie podróży po Krymie.
- Podróż sentymentalna Laurence’a Sterne’a – bohater powieści, Yoric, podróżuje po zachodniej Europie i prowadzi w trakcie tej wędrówki zapiski, które oddają jego nastrój ducha.
- W osiemdziesiąt dni dookoła świata Juliusza Verne – powieść przygodowa, opisująca podróż bohatera – Phileasa Fogga, który w wyniku zakładu okrąża cały świat właśnie w osiemdziesiąt dni.
- Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – Cezary Baryka odbywa podróż ze zrujnowanego rewolucją Baku, aż do Polski, która odbudowuje się po latach zaborów i I wojnie światowej. Powieść jest także opisem duchowej przemiany głównego bohatera oraz kształtowania się jego poglądów.
- Lord Jim Josepha Conrada – główny bohater powieści podróżuje przez całe swoje życie, próbując odnaleźć swoje miejsce na świecie i podejmuje się różnych prac.
- Ulisses Jamesa Joyce’a – Joyce nawiązuje do eposu Homera i ukazuje podróż głównego bohatera, który wędruje ulicami Dublina.