Praca to jedna z podstawowych czynności, jaką ludzie wykonują codziennie, by zapewnić sobie środki do życia. Zmieniała się ona jednak na przestrzeni wieków, miała inny cel i inaczej była wynagradzana. Niezmienna jest tylko jej obecność. Niektórzy pracy unikają, inni zaś nie wyobrażają sobie życia bez niej. Praca jako motyw literacki pojawia się w dziełach już od czasów antycznych. Wiele na jej temat zostało napisane w pozytywizmie, ponieważ była ona jednym z podstawowych założeń pozytywistycznego światopoglądu. Każda epoka inaczej podchodzi do motywu pracy i w odmienny sposób przedstawia ją w swoich tekstach.
Biblia
W Biblii pierwotnie ludzie nie pracowali – Adam i Ewa żyli w rajskim ogrodzie, w którym nie mieli do wypełniania ciężkich obowiązków, a wszystkie potrzebne zasoby były na wyciągnięcie ich ręki. Praca stała się dla nich karą dopiero po złamaniu zasady ustanowionej przez Boga, gdy pierwsi ludzie skosztowali owocu z drzewa poznania dobrego i złego. Wypędzono ich wówczas z raju i skazano na zdobywanie pożywienia w trudzie i w pocie czoła, Ewa dodatkowo miała rodzić w bólach swoje dzieci.
Praca nie była więc czymś, co mieściło się w pierwotnej, biblijnej koncepcji życia człowieka, została ona opisana raczej jako pokuta za popełniony grzech. Od tego momentu wszyscy ludzie muszą poświęcać swój czas i trud pracy, by przeżyć, zamiast cieszyć się rozkoszami raju, który stworzył dla nich Bóg.
Opowieść wigilijna – Charles Dickens
Tekst Dickensa o chciwym i pozbawionym moralności Ebenezerze Scrooge’u ukazuje pracę, która zatraciła swoją formę, przestała być źródłem zarobków i spełnienia ambicji, a stała się jedynym sposobem spędzania czasu głównego bohatera i narzędziem nieustannego powiększania majątku. Scrooge spędza w pracy nawet święta Bożego Narodzenia, do tego samego zmuszając swojego pracownika. Wymaga on od nich wiele, jednak nie szanuje ich pracy wystarczająco, by godnie ją opłacać.
Praca jest dla Scrooge’a źródłem fortuny, jednak w żaden sposób nie wykorzystuje on jej owoców – żywi się w taniej jadłodajni, nie ogrzewa swojego biura zimą, ubiera się w znoszone, stare ubrania, ponieważ szkoda mu pieniędzy na nowe. W wyniku pracy życie Scrooge’a i jego pracowników nie staje się więc lepsze, bardziej komfortowe czy wygodne. Jest to przedstawienie bezsensownej, ciężkiej pracy, która nie prowadzi do żadnej zmiany, nie przynosi zysków w postaci dostatniego życia.
Dodatkowo Scrooge przymusza także swoich pracownika, by funkcjonował w ten sposób, nie bacząc na to, że ma on na utrzymaniu rodzinę. Postawa Scrooge’a jest potępiona przez autora, a sam bohater ostatecznie przechodzi przez przemianę duchową.
Marta – Eliza Orzeszkowa
Powieść Orzeszkowej jest portretem kobiety, która straciła męża i z dnia na dzień stanęła przed koniecznością samodzielnego utrzymania siebie oraz córki. Marta żyje jednak w czasach, w których praca kobiety z wyższych sfer nie jest powszechna i nie jest ona w żaden sposób przygotowana do podjęcia pracy zarobkowej.
Marta nie rozwinęła w młodości i dzieciństwie żadnej przydatnej umiejętności, które byłyby potrzebne innym. Próbuje swoich sił jako nauczycielka francuskiego, jednak okazuje się, że jej uczennica zna język lepiej od niej. Marta od tego momentu zaczyna łapać się różnych form zarobkowania, coraz gorzej płatnych i coraz cięższych, okazuje się jednak, że nie sprawdza się ona nigdzie. Nikt nie przygotował jej do takiego życia, co rodzi jej frustrację.
Marta spotyka także swoją znajomą, która żyje w luksusie, ponieważ zarabia jako kurtyzana. Bohaterka nie potrafi jednak podjąć się takiej działalności. Ostatecznie Marta ginie pod kołami powozu, po nieudanej kradzieży leków dla córki. Jej życie jest obrazem pracy ciężkiej, ale bezsensownej, nie pozwalającej na przeżycie.
Chłopi Władysław Reymont
„Chłopi” to opis pracy w gospodarstwie, która jest ciężka i konieczna, by mieszkańcy wsi mogli przeżyć. Praca to ich źródło pożywienia, a także ubrań, opału i innych rzeczy niezbędnych do życia. Pracę w powieści reguluje kalendarz i zmieniające się pory roku. Jesień to czas przygotowań do spoczynku, zimą ustają wszelkie prace polowe, by ponownie rozpocząć się wiosną i trwać do jesieni.
Każda pora roku niesie ze sobą inne obowiązki, takie jak wysiew ziarna, żniwa, czy wykopki. Praca jest więc podstawą chłopskiej codzienności, wypełnia ona każdy dzień i jest głównym zajęciem we wsi. Osoby, które nie pracują, wyłamują się ze społecznego porządku. Praca daje także bezpieczeństwo – jeśli ktoś nie jest w stanie podjąć się jej, a także nie ma rodziny, która się nim zaopiekuje i wyżywi, to zdany jest na łaskę społeczności i jest zmuszony, by żebrać. Praca jest więc podstawą przeżycia bohaterów „Chłopów” i decyduje też o ich niezależności i losie.
Motyw pracy w innych dziełach
Praca jest jednym z najpopularniejszych motywów literackich, pojawiając się od starożytności do nowożytności.
- Mitologia grecka – w mitach greckich praca jest ukazywana na przykładzie bogów, na przykład Hefajstos jest kowalem, który nieustannie pracuje i tworzy nowe rzeczy, służące potem innym. Praca, która nie ma celu, może także stać się karą, tak jak było to w przypadku Syzyfa.
- Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego – utwór opisuje pracę na wsi, pokazuje, że jest ona zajęciem godnym i dobrym. Ziemia żywi człowieka i nie skąpi mu pożywienia, jeśli jest on pracowity, skromny oraz pełen pokory.
- Nie-boska komedia Zygmunta Krasińskiego – główny bohater dramatu, hrabia Henryk nie zajmuje się pracą – nie obchodzą go bowiem nudne, codzienne prozaiczne rzeczy, do których praca się zalicza.
- Zemsta Aleksandra Fredry – bohaterowie komedii dzień spędzają na awanturach, konfliktach oraz snuciu intryg. Nie muszą oni trudzić się pracą, którą zrzucają na innych.
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – w tej pozytywistycznej powieści widoczny jest kult pracy. Pracuje zarówno właściciel majątku, Benedykt Korczyński, jak i chłopi – Bohatyrowicze – którzy zajmują się uprawą roli, przynoszącą im pożywienie.
- Lalka Bolesława Prusa – główny bohater powieści ciężko pracował w handlu by zdobyć swój majątek, w przeciwieństwie do dziedziczącej go arystokracji. Wokulski korzysta ze swoich funduszy po to, by pomóc innym, pracowitym ludziom, którzy nie mieli szczęścia urodzić się bogatymi. Ciężka praca jest więc w „Lalce” doceniania i uważana za ważną część życia.
- Dżuma Aleksandra Camusa – utwór ukazuje ciężką pracę lekarzy, którzy w trakcie epidemii poświęcają się, by ratować innych. Bez ich wysiłku zapewne zmarły o wiele więcej dotkniętych chorobą ludzi.
- Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – w opowieści o życiu w łagrze praca jest sposobem na wyniszczenie człowieka. Nie przynosi mu ona korzyści, służy tylko temu, by ostatecznie zmarł z wysiłku.