Szczęście to stan, do którego osiągnięcia dążą wszyscy żyjący ludzie. Dzieje się tak już od początku istnienia świata, jednak każda społeczność i każda epoka inaczej definiowały stan szczęścia. Ludzie opierają je i czerpią z różnych źródeł – dla jednych będzie to rodzina, dla innych sukcesy zawodowe, pojawiają się nawet osoby, które cieszą się, gdy innym nie powodzi się w życiu. Szczęście zostało wielokrotnie sportretowane w literaturze i stało się często wykorzystywanym w niej motywem. Autorzy opierają szczęście swoich bohaterów na różnych fundamentach, w zależności od epoki, w jakiej przyszło im żyć i tworzyć. Często szczęście przedstawiane jest jako coś odległego, nieosiągalny stan, do którego powinno się dążyć przez całe życie.
Skąpiec – Molier
W swojej sztuce „Skąpiec” Molier przedstawił obraz szczęścia pozornego, opartego na niewłaściwych założeniach. Główny bohater komedii – Harpagon – jest owładnięty manią posiadania pieniędzy, kocha je ponad wszystko inne i tylko one dają mu w życiu szczęście. Jego rodzina, syn i córka, stanowią tylko zbędne obciążenie finansowe, Harpagon nie nawiązuje z nimi poprawnych relacji. Na dodatek planuje zorganizować dla nich śluby, które przyniosą mu jak najwięcej korzyści materialnych.
Harpagon szczęście znajduje tylko w pieniądzach, ale jest to radość niepewna, złudna i paranoiczna. Harpagon bowiem nieustannie obawia się utraty swoich pieniędzy, a gdy ginie szkatułka z monetami, momentalnie traci spokój ducha i skupia się jedynie na znalezieniu pieniędzy. Harpagon opiera więc swoją radość i spokój na wartości, którą można łatwo stracić i która szybko zmienia się w obsesję. Z powodu pieniędzy Harpagon nie potrafi żyć ze swoimi dziećmi i zaskarbić sobie ich miłości. Ostatecznie zostaje więc sam ze swoim majątkiem, opuszczony przez rodzinę, ściskający swój skarb i napawający się szczęściem, jakie mu on przynosi.
Balladyna – Juliusz Słowacki
„Balladyna” jest dramatem autorstwa Juliusza Słowackiego, który pokazuje, jak spełnianie własnych ambicji i marzeń może sprawić, że zamiast przynieść człowiekowi szczęście, pozbawią go one wszystkiego, co ważne w życiu. Balladyna jest bohaterka, która chce odmienić swój los, opuścić ubogą chatę matki-wdowy i żyć na innym poziomie niż ona.
Szansa, by spełnić to marzenie pojawia się wraz z przybyciem do chaty bogatego rycerza, Kirkora. Chce on poślubić jedną z córek wdowy, Balladynę lub Alinę, nie może się jednak zdecydować, dlatego dziewczęta mają uczestniczyć w rywalizacji. Która pierwsza wróci do chaty z dzbankiem malin, ta poślubi rycerza. W tym momencie Balladyna postanawia dopomóc swemu szczęściu i zapewnić sobie wygraną, morduje więc siostrę.
Od tego momentu wszystkie jej marzenia, zaczynają się spełniać, jednak nie przynosi jej to szczęścia. Balladyna snuje bowiem kolejne intrygi i morduje następne ofiary, by utrzymać swoja pozycję i osiągnąć pozycję, która w jej przekonaniu przyniesie jej szczęście. Nie jest ona go jednak w stanie osiągnąć, ponieważ popełnione zbrodnie ciążą na jej sumieniu i odbierają spokój ducha. Ostatecznie Balladyna wydaje sama na siebie trzykrotny wyrok śmierci. Słowacki pokazuje w ten sposób, że nie da się osiągnąć szczęścia, niszcząc życie innych osób, a ambicje spełnione kosztem innych nigdy nie przyniosą pełnego spełnienia.
Ludzie bezdomni – Stefan Żeromski
W powieści Stefana Żeromskiego „Ludzie bezdomni” pojawia się motyw szczęścia osobistego, którego osiągnięcie kłóci się z misją społeczną. Główny bohater to Tomasz Judym – młody chirurg i syn ubogiego szewca. Judymowi udaje się poprawić swój stan życia, dzięki cierpliwości i uporowi kończy on kolejne szkoły i uważa, że jego obowiązkiem jest teraz pomoc innym biednym, którzy nie mają dostępu do pomocy medycznej. Mimo to osoby z niższych klas społecznych wzbudzają w nim odrazę, swój obowiązek pomagania im nazywa przeklętym.
Judyma wychowano jednak na pozytywistycznych wartościach, dlatego mimo to stara się pomagać wszystkim, którzy tego potrzebują, jest jednak odrzucony przez środowisko warszawskich lekarzy. Judym poznaje także kobietę, w której się zakochuje – Joasię Podborską. Ta miłość jest powodem jego wewnętrznego konfliktu, który uniemożliwia mu osiągnięcie w życiu radości i spokoju. Uważa on bowiem, że szczęście osobiste kłóci się z jego obowiązkiem pomagania innym. Judym ma więc szansę na osiągnięcie w życiu tego, czego pragnie – związku z Joasią, ale jego poczucie obowiązku powstrzymuje go przed sięgnięciem po nie. Judym jest postacią tragiczną, przypominającą rozdartą sosnę, waha się między osobistym szczęściem i spełnieniem, a zadbaniem o spokój i szczęście innych, którzy nie mają dostępu do podstawowych świadczeń.
Cudzoziemka – Maria Kuncewiczowa
„Cudzoziemka” Marii Kuncewiczowej ukazuje, jak brak szczęścia w życiu wpływa na ludzi i ich otoczenie. Główna bohaterka powieści – Róża Żabczyńska – nie wyszła w młodości za człowieka, którego kochała. Odebrało jej to szczęście w życiu, nigdy go już bowiem nie zaznała. Gdy została porzucona przez swojego pierwszego ukochanego jako nastolatka, stała się zimna i zamknięta w sobie, a za swojego męża – Adama – wyszła z chęci zemsty. Przypieczętowała tym jego los i swój, oboje nie zaznali już bowiem wiele szczęścia w życiu.
Róża przez całe swoje życie rozpamiętywała doznane krzywdy, zamiast skupić się na teraźniejszości, wciąż rozdrapywała stare rany. Odbijało się to na całym jej otoczeniu – mężu i dzieciach. Róża jest skrajnie nieszczęśliwa i próbuje zrobić wszystko, by inni czuli jej cierpienie. Rozmyśla nawet nad otruciem własnej córki, by odebrać mężowi jego największy skarb. Róża utraciła bowiem w swoim życiu szczęście, nie jest w stanie go odzyskać i próbuje zrobić wszystko, by inni także szczęśliwi nie byli. Przy pomocy swojej bohaterki Kuncewiczowa ukazała, jak ogromne znaczenie ma szczęście w życiu człowieka, jest ono właściwie jego fundamentem. Bez niego wszystko inne przestaje prawidłowo funkcjonować.
Motyw szczęścia w innych dziełach
Motyw szczęścia wyróżnić można w wielu dziełach literackich, stworzonych na przestrzeni różnych epok:
- Odyseja Homera – szczęście jawi się jako powrót do domu po latach wędrówki Odyseusza.
- Dzieje Tristana i Izoldy – dwójka kochanków cierpi z powodu niespełnionej miłości, co odbiera im szczęście.
- Romeo i Julia Williama Szekspira – zakazana miłość dobiera dwójce młodych kochanków szczęście oraz życie.
- Makbet Williama Szekspira – Szekspir pokazał, że próba osiągnięcia szczęścia kosztem innych nie jest możliwa i przynosi jedynie cierpienie.
- Dziady Adama Mickiewicza – niespełniona miłość jest powodem nieszczęścia i cierpienia, odwzajemniona za to stanowi fundament szczęścia.
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – źródłem szczęścia jest radosny, spokojny dom i wspaniała ojczyzna, w której żyją bohaterowie.
- Nie-boska komedia Zygmunta Krasińskiego – główny bohater, hrabia Henryk nie potrafi odnaleźć szczęścia w prostym, codziennym życiu z rodziną.
- Lalka Bolesława Prusa – główny bohater, Stanisław Wokulski, uzależnia swoje szczęście od odwzajemnienia jego uczucia przez Izabelę Łęcką.