Słowo utopia w języku greckim oznacza miejsce, którego nie ma, nie istnieje ono w prawdziwym świecie. Z czasem w literaturze stało się ono nazwą światów wymyślonych przez autorów, które charakteryzują się idealnym systemem politycznym, w którym wszyscy ludzie są szczęśliwi. Społeczeństwo w takich krainach jest wolne, zadowolone, a każdy jest równy wobec innych. Ludzkość od zawsze fantazjowała bowiem o stworzeniu miejsca idealnego, w którym byłoby miejsce dla każdego. Odbicie tych marzeń znalazło swoje miejsce w literaturze. Twórcy opisywali bowiem swoje fantazje na temat utopijnych, idealnych miejsc, czasami przestrzegając przed ich ulotnością. Motyw utopii znaleźć więc można w wielu dziełach literackich, od samego początku istnienia ludzkości, co sugeruje, że problem ten trapił już nawet antycznych mędrców.
Biblia
Jedną z pierwszych wizji utopii może być biblijny rajski ogród, Eden. Miało być to miejsce zamieszkania pierwszych ludzi, w którym wszystko było idealne. Człowiek miał w rajskim ogrodzie zapewnione wszystko, czego tylko potrzebował do życia i do szczęścia. Nie musiał pracować, zdobywać pożywienia, nie znał też zła, grzechu i wstydu. Ludzie panowali nad przyrodą, byli bezpieczni, nie musieli walczyć o przetrwanie. Życie w tej utopii miało jednak pewną zasadę, którą ludzie złamali – spróbowali oni bowiem owocu z drzewa poznania dobrego i złego/ Od tego momentu zyskali oni świadomość tego, jak wygląda świat, ale równocześnie zostali wygnani z rajskiego ogrodu.
Biblijna opowieść ukazuje, że ludzie bardziej cenili wiedzę i wolną wolę niż wygody, jakie związane były z życiem w utopijnej krainie. Nie okazali się oni być jej godni, dlatego Bóg wygnał ich z raju i skazał na ciężką pracę, którą musieli wykonywać, aby przeżyć. Adam z trudem uprawiał ziemię, która przestała dzielić się z ludźmi swoimi darami, Ewa zaś w bólu rodziła dzieci. Były to elementy nowe, nieznane, których ludzie nie doświadczyli w utopii, w rajskim ogrodzie.
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” – Ignacy Krasicki
Elementy utopii znajdują się także w pierwszej polskiej powieści, jaka wyszła spod pióra Ignacego Krasickiego. Poeta stworzył w swoim dziele utopijną krainę, zlokalizowaną na wyspie Nipu. Do miejsca tego trafia główny bohater powieści, czyli tytułowy Mikołaj Doświadczyński. Ma to miejsce w wyniku rozbicia się jego statku.
Młody szlachcic przed tą podróżą jest człowiekiem oddającym się hazardowi i hulankom. Na wyspie Nipu poznaje jednak szczęśliwych Nipuanów. Ich społeczeństwo żyje w warunkach, które można uznać za utopijne, a Doświadczyńskiego zapoznaje z nimi mędrzec Xaoo. Wśród Nipuanów ważna jest przede wszystkim równość, sprawiedliwość oraz wzajemny szacunek. Mikołaj przekonuje się o tym przebywając na wyspie i pracując z jego mieszkańcami. Pobyt na utopijnej wyspie Nipu całkowicie zmienia Doświadczyńskiego i jego podejście do życia.
Po powrocie do ojczyzny Doświadczyński próbuje zreformować polską wieś, by funkcjonowała ona według wzorów zaczerpniętych ze społeczności egzotycznej, odległej wyspy. Krasicki stworzył więc wzór idealnego państwa i podjął ideę wprowadzenia jego założeń w swoim rodzinnym kraju.
„Przedwiośnie” – Stefan Żeromski
Wizja idealnego kraju, utopii, przedstawiona została także przez Stefana Żeromskiego. Opisywał on stan Polski, która właśnie odzyskała niepodległość po ponad wieku zaborów i zaczynała decydować o kształcie swojej państwowości. Do ojczyzny zaczęli wówczas wracać ludzie do tej pory przebywający na emigracji, tak jak ojciec głównego bohatera.
Seweryn i Cezary Baryka wracają z Baku do odbudowującej się właśnie ojczyzny, a Seweryn – który w kraju nie był od wielu lat – snuje marzenia o szklanych domach powstających właśnie w jego kraju. Polska ma być także miejscem, w którym panują idealne warunki i relacje polityczno-społeczne. Innym obrazem utopii, który odnaleźć można w „Przedwiośniu”, jest szlachecki dworek Nawłoć. Mieszkańcom Nawłoci czas upływa tylko i wyłącznie na rozrywkach i zabawach. Ucztują oni, wyruszają na polowaniach, biorą udział w balach. Nie martwią się niczym, nie mają żadnych obowiązków, do dworku nie dotarła także zawierucha wojenna. Pozornie jest więc to świat idealny, poszukiwana przez wszystkich utopia, miejsce wytchnienia i odpoczynku.
Jednak Nawłoć ma swoją ciemną stronę. Aby część jego mieszkańców mogła beztrosko żyć w idealnym świecie, to inni muszą ponieść wszystkie koszty organizacji takiego świata. Zatrudnieni w majątku chłopi czy komornicy pracują ciężko, są wręcz wyzyskiwani i wykorzystywani przez uprzywilejowanych mieszkańców Nawłoci. Na ich cierpieniu opiera się cała utopijna otoczka mieszkania w dworku. Motyw utopii został więc przez Żeromskiego potraktowany przewrotnie.
„Nowy wspaniały świat” – Aldous Huxley
Utopijną rzeczywistość wykreował w swojej powieści „Nowy wspaniały świat” także Aldous Huxley. W świecie przedstawionym rzeczywistością się stał model powszechnego szczęścia. Huxley przedstawił społeczeństwo, w którym wszystko jest zorganizowane, zaplanowane i zaprogramowane, a porządek ten ma przynieść ludziom szczęście. Ich dobry nastrój jest także kreowany za pomocą odpowiednich pigułek. Ludzkie ciało także podlega zaprogramowaniu – dzieci pochodzą z probówek, a cała reszta fizjologii jest skrupulatnie kontrolowana i sterowana przy pomocy inżynierów.
Wszystko opiera się na niezwykłym rozwoju technologii, a wszyscy ludzie przynależą do ściśle określonych kast, które są im wyznaczone jeszcze przed ich narodzinami. Nic nie jest tutaj pozostawione przypadkowi czy naturze. W założeniu miało to doprowadzić do eliminacji chaosu, nieszczęść czy wypadków, w praktyce jednak doprowadziło do stworzenia ogromnego obozu pracy dla społeczeństwa. Huxley pokazuje w ten sposób, dokąd zaprowadzić może nadmierna chęć kontroli i próba podporządkowania wszystkiego jednemu systemowi.
Motyw utopii w literaturze – przykłady z różnych epok
Motyw utopii odnaleźć można także w takich dziełach i tekstach jak:
- „Państwo” Platona – Platon był prekursorem utopii i w swoim dziele przedstawił obraz idealnego państwa i zaplanował każdy aspekt jego funkcjonowania.
- „Kandyd” Woltera – Wolter opisuje niezwykłą krainę, Eldorado, która w istocie okazuje się być kpiną z myśli utopijnej.
- „Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja – opis idealnego życia na wsi przypomina nieco arkadię, utopijną krainę, w której nie zdarzają się nieszczęścia, a ludzie są pracowici, uczciwi i dobrzy.
- „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza – opis dworu w Soplicowie i życia w nim przypomina utopię, w krainie tej nie dzieje się bowiem nic złego, życie jego mieszkańców jest idealizowane.
- „Utopia” Thomasa More’a – More opisuje życie na wyspie Utopia, której społeczeństwo żyje w idealnej szczęśliwości, bez własności prywatnej czy zmartwień.
- „Ludzie jak bogowie” Herberta George’a Wellsa – ta powieść science-fiction opowiada o rozwoju technologii, która umożliwia doskonały rozwój społeczeństwa.
- „Władca pierścieni” Johna R. R. Tolkiena – fantastyczne Shire jest miejscem przypominającym utopię.