Na przestrzeni swojego życia człowiek zmienia się wielokrotnie. Czasami wręcz trudno powiedzieć, by po wielu latach zmian i doświadczeń był on dokładnie tą samą osobą, którą znało się wcześniej. Za takimi przemianami stoi wiele czynników, a ich motywacje są bardzo różnorodne. Przemiana wewnętrzna człowieka stała się też popularnym motywem literackim, który pojawia się w wielu dziełach literackich. Jest on też bardzo uniwersalny i można go odkryć w tekstach praktycznie z każdego kręgu kulturowego. Wszyscy ludzie na ziemi bowiem przechodzą przez ten proces, a literatura często odzwierciedla jego przebieg. W przypadku postaci, które w powieści się zmieniają, mówi się o tak zwanym bohaterze dynamicznym. Przemianę wewnętrzną przechodzą bohaterowie takich dzieł jak „Kordian” Juliusza Słowackiego, „Potop” Henryka Sienkiewicza, „Lalka” Bolesława Prusa i „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego.
Kordian to główny bohater dramatu autorstwa Juliusza Słowackiego o takim samym tytule. Czytelnik poznaje go jako młodego chłopca, który przeżywa nieszczęśliwą miłość do starszej od niego Laury. Gdy zostaje przez nią odrzucony, próbuje odebrać sobie życie, jednak mu się to nie udaje. Po wyzdrowieniu Kordian udaje się w podróż po Europie, odwiedza Anglię, Włochy i Watykan. W trakcie tej wyprawy przekonuje się, że światem rządzą pieniądze i siła ważniejsza jest od moralności i prawości. Wcześniej nie był świadomy tego, że ludzie są gotowi zrobić wszystko dla bogactwa i że nawet papież kieruje się osobistymi korzyściami, nie moralnością i lęka się siły rosyjskiego zaborcy. W ten sposób jego wyprawa po Europie stała się motywacją do wewnętrznej przemiany, która w pełni dokonuje się na szczycie Mont Blanc, gdzie Kordian staje się prawdziwym patriotą i formułuje swoje poglądy określone jako winkelriedyzm. W tym przypadku motywacją do zmiany wewnętrznej głównego bohatera były jego doświadczenia z okresu podróży po kontynencie, zawiedzenie ludzką naturą, nieszczęśliwa miłość i tragiczna sytuacja, w jakiej znalazł się jego kraj, wymazany z map Europy przez zaborców.
Innym dziełem, w którym bohater doświadczył przemiany wewnętrznej, jest „Potop” Henryka Sienkiewicza, czyli druga część jego trylogii. Andrzej Kmicic, najważniejsza postać powieści, to mężczyzna obiecany Oleńce Billewiczównie. Początkowo jest przedstawiony jako hulaka, zabijaka i awanturnik, dla rozrywki potrafi wszczynać awantury, spalił też całą wieś. Takiego człowieka nie chce znać jego ukochana Oleńka, woli zamiast niego klasztor. Na dodatek Kmicic wybiera niewłaściwą stronę w czasie konfliktu znanego jako potop szwedzki i zadaje się ze zdrajcami Radziwiłłami. Wszystkie te błędy, miłość do ojczyzny i Oleński, sprawiają ostatecznie, że Kmicic przechodzi głęboką przemianę wewnętrzną. Z gwałtownego awanturnika, który myślał tylko o sobie i swoich przyjemnościach, Kmicic zmienia się w prawdziwego patriotę. Jest oddany ojczyźnie do tego stopnia, że jest też gotów poświęcić za nią życie, ratuje też króla. Jego przemianę wyraża też symboliczna zmiana imienia – Andrzej Kmicic staje się panem Babiniczem i pod tym mianem naprawia swoje stare błędy. Ostatecznie przemiana dokonuje się i jest zaakceptowana przez otoczenie Kmicica, który ostatecznie zdobywa serce i rękę ukochanej Oleńki Billewiczówny.
„Lalka” Bolesława Prusa obrazuje z kolei długą i bolesną przemianę człowieka pod wpływem miłości. Stanisław Wokulski, kupiec i handlowiec, zakochuje się w kobiecie pochodzącej z arystokracji, Izabeli Łęckiej. Łęcka jest jednak dla niego niedostępna ze względu na pochodzenie Wokulskiego. Ten jednak cierpi z miłości do niej i stara się zrobić wszystko, by dostać się do kręgów, w których obraca się panna Izabela. Zamiast czerpać zyski z posiadanego już majątku i sklepu, Wokulski wyjeżdża z kraju, by w Bułgarii zdobyć prawdziwą fortunę na dostarczaniu zaopatrzenia dla wojska w czasie wojny. Jest zdeterminowany i uparty, robi to wszystko dla panny Izabeli. Jednak miłość do niej zmienia człowieka spokojnego i rozsądnego, w cierpiącego i niemal oszalałego z miłości, targającego się na własne życie. Wokulski zmieniał się pod wpływem okoliczności, był połączeniem pozytywisty z romantykiem, pragnął zostać uczonym, chciał uzyskać wzajemność Izabeli Łęckiej, a ostatecznie zgromadził majątek, który nie dał mu szczęścia i zmienił się w człowieka złamanego przez los, który nie widział dla siebie miejsca w otaczającym go świecie.
„Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego to obraz przemiany wewnętrznej motywowanej przez wyrzuty sumienia, miłość oraz religię. Rodion Raskolnikow uważa, że ma moralne prawo do zamordowania starej lichwiarki, co też czyni. Następnie jednak odczuwa wyrzuty sumienia, a na dodatek zakochuje się w bardzo religijnej Soni. W ten sposób Raskolnikow porzuca swoje dawne poglądy, dzielące ludzi na lepszy i gorszy gatunek i staje się nowym, wierzącym człowiekiem pełnym skruchy. Motywuje go do tego zbrodnia, której doświadczył, a także wpływ dobrej, wierzącej i niewinnej Soni, która się z nim wiąże.