Ludzie zachowują się na najprzeróżniejsze sposoby, czasami pozytywne, czasami z kolei negatywne. Źródła i motywacje ich działań także są naprawdę rozmaite, od szlachetnych porywów serca, do bardzo egoistycznych występków. W związku z tym warto przyjrzeć się temu, co może determinować ludzkie postępowanie. Czy są to uczucia, ambicje, chęć zysku? Każda odpowiedź zdaje się być prawidłowa. Zagadnienie to zostało także poruszone w wielu dziełach literackich. Warto przywołać zatem takie tytuły jak „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego, „Skąpiec” Moliera, „Lalka” Bolesława Prusa czy „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego.
„Zbrodnia i kara” Dostojewskiego to opowieść o losach młodego człowieka, Rodiona Raskolnikowa, którego ukształtowało życie w nędzy i zamieszkanie w pozbawionym perspektyw mieście, czyli Petersburgu. Raskolnikow zmagał się z problemami finansowymi, przez które nie mógł ukończyć swoich studiów i zmienić swojego życia na lepsze. Nieustannie nie miał pieniędzy na podstawowe wydatki, musiał zastanawiać się u lichwiarki, by przeżyć. Wyznawał też bardzo radykalne i niebezpieczne poglądy. Dzielił w nich społeczeństwo na ludzi lepszych i gorszych. Ci lepsi w jego przekonaniu mieli pełne prawo pozbywać się tych gorszych, by uczynić świat lepszym.
Wszystkie te czynniki zdecydowanie wpłynęły na zachowanie Raskolnikowa. Przede wszystkim sprawiły, że ten sfrustrowany młody człowiek, wierzący w niebezpieczne, radykalne teorie, posunął się do morderstwa. Zabił siekierą starą lichwiarkę. Zdeterminowało ten czyn życie w nieustannej biedzie i wiara w to, że jako jednostka wybitna Raskolnikow miał jakoby prawo do popełnienia tej zbrodni. Z czasem, pod wpływem dobrej i głęboko religijnej Soni, Raskolnikow zaczął zmieniać swoje postępowanie. W pewnym momencie zaczęła je determinować wiara, jaką zaszczepiła w nim Sonia, a on sam zaś stał się zupełnie nowym człowiekiem. Odpokutował też swoje zbrodnie.
„Skąpiec” opowiada historię Harpagona oraz jego dzieci, Kleanta i Elizy. Harpagon był tytułowym skąpcem. Wszystkie podjęte przez niego decyzje i działania były motywowane chęcią wzbogacenia się, mężczyzna ten bowiem nie miał innego celu niż dalsze pomnażanie majątku. W związku z tym oszczędzał na wszystkim, co było możliwe, obniżając celowo poziom życia swój i rodziny. W Kleancie i Elizie nie widział swoich dzieci i wolnych ludzi, tylko dalszy sposób na zdobywanie pieniędzy. Kleant miał według niego wyjść za pannę z dużym posagiem, a Eliza z kolei za jego znajomego, który posagu nie wymagał. Harpagona nie obchodziło, że jego dzieci chcą się związać z kimś innym. Myślał tylko o pieniądzach i to właśnie one determinowały całe jego postępowanie. Ostatecznie spowodowało to, że Harpagon został sam, wszyscy odwrócili się od niego. Mężczyznę dalej interesowały jedynie pieniądze.
„Lalka” to opowieść o tym, jak ludzkie postępowanie i motywacje jest determinowane przez epokę, w której człowiek żyje. Prus przedstawia skrajnego romantyka, takiego jak Rzecki, czy też pozytywistę w osobie Ochockiego. Głównym bohaterem jest jednak romantywista, Stanisław Wokulski, człowiek zagubiony między epokami. W wyniku tego jego działania i motywacje często stoją ze sobą w sprzeczności. Z jednej strony Wokulski jest człowiekiem rozsądnym, zorientowanym na zysk i działanie, z drugiej jego życie rujnuje beznadziejna miłość do Izabeli Łęckiej. Jest to zdeterminowane wychowaniem na pograniczu romantyzmu i pozytywizmu. Efektem tego jest nieszczęście Wokulskiego, który traci kontrolę nad swoim życiem i zmaga się z podejmowanymi decyzjami.
W powieści „Przedwiośnie” zachowanie głównego bohatera, Cezarego Baryki, determinują wielkie wydarzenia historyczne, takie jak rewolucja w Baku czy wojna z bolszewikami, które wpływają także na jego światopogląd. Oprócz tego wpływ mają na niego różne spotykane w życiu osoby (na przykład Gajowiec, Wielosławski czy Laura) oraz chęć określenia własnych, często sprzecznych wewnętrznie poglądów rozwijającego się dopiero młodego człowieka, jakim był Cezary.