Tradycja, obyczaje, obrzędy – to wszystko towarzyszy człowiekowi od początku jego istnienia, gdy tylko zaczęła rozwijać się cywilizacja, a wraz z nią wszystkie te elementy codziennego życia, które nie są niezbędne do przeżycia, lecz do których ludzkość przywiązuje ogromną wagę. Pielęgnowanie tradycji niegdyś nadawało codzienności głęboki sens i znaczenie, sprawiało, że społeczeństwo czuło związek ze swoja przeszłością i często także ojczyzną. Tradycja najczęściej jest bowiem powiązana z religią, ojczyzną czy nawet pewną cyklicznością kalendarza. Dzięki tradycjom kolejne pokolenia mają świadomość, skąd pochodzą oraz mogą z niej czerpać wzorce do naśladowania. Tradycja daje także poczucie wspólnoty oraz kreuje niemal metafizyczny charakter i znaczenie pewnych czynności oraz porządkuje pewne aspekty rzeczywistości. Zaobserwować to można w takich tekstach literackich jak wydany w 1834 roku “Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza oraz “Chłopi” Władysława Reymonta z roku 1924.
W “Panu Tadeuszu” Mickiewicz opisał między innymi tradycyjną ucztę wydaną na cześć zaręczyn trzech par, między innymi Zosi i Tadeusza oraz Telimeny i Rejenta. Odbyła się ona na zamku Horeszków, a jej przebiegiem zajmował się marszałek dworu, Wojski. Między innymi wskazywał on gościom miejsce przy stole, dzięki czemu siadali oni zgodnie ze swoją pozycją społeczną i wiekiem, natomiast gospodarzami zostali – zgodnie z tradycją – Tadeusz i Zosia i usługiwali oni swoim gościom w trakcie trwania uczty.
W scenie uczy ukazane i zestawione są dwie postawy – Wojskiego oraz Podkomorzego. Wojski dba o zachowanie tradycji, jest ona dla niego ważna, dlatego dba o odpowiednie usadzenie gości i o podanie posiłku na ozdobnym, tradycyjnym serwisie. Jego starania wyśmiewa Podkomorzy, który nazywa je wręcz średniowiecznymi zwyczajami, jednak Wojski nie przejmuje się tym, działa zgodnie z tradycją, czym zyskuje aprobatę gości, którzy między innymi podziwiają piękny serwis i szybko odnajdują się w sytuacji uroczystej uczty, dzięki znajomości obyczajów.
W “Panu Tadeuszu” zachowanie tradycji okazało się być sposobem na zachowanie Polski w czasach, w których nie było jej na mapie Europy. Dzięki temu ojczyzna wciąż trwała w świadomości nowych pokoleń jako odrębny byt, ze swoim prawem i obyczajami. W ten sposób za pomocą polowań, grzybobrań, zajazdów, sejmików szlacheckich, tradycyjnych uczt i obrzędów czy nawet podawania czarnej polewki niechcianym zalotnikom budowana była świadomość narodowa i wspierane były patriotyczne postawy wśród obywateli, którzy często nie mieli okazji zobaczyć, jak wyglądała wolna Polska. Dodatkowo tradycja wiązała grupy społeczne w ich obrębie i wyróżniała je – inne obyczaje miała szlachta, a inne tradycje porządkowały życie chłopów. Wzmacniało to poczucie tożsamości, a tym samym przywiązanie do kraju, który między innymi tożsamość tę nadawał.
Ogromną rolę tradycja odgrywała także w życiu bohaterów powieści “Chłopi” Władysława Reymonta. Związana ona tam była głównie z religią oraz naturą, spajała społeczność oraz nadawała stały rytm dniom, tygodniom i miesiącom. Porządkowała ona rzeczywistość i nadawała jej jasne zasady – każdy wiedział, jakie jest jego miejsce i jak powinien się zachować. Wyjście poza ustalony porządek obyczajów i tradycji skutkowało społecznym ostracyzmem, tak jak miało to miejsce w przypadku Jagny, którą społeczność skazała na wygnanie ze wsi za naruszenie zwyczajów w niej panujących. Tradycja była więc również dla nich siłą nadającą im tożsamość, określającą to, kim są, w co wierzą i jak się zachowują w określonych sytuacjach. Wiele spośród tych obyczajów opierało się na religii, co nadawało codziennemu życiu znaczenia oraz pewnej metafizycznej głębi, w której mieszkańcy mogli odnaleźć sens swych codziennych zmagań.
Tradycja stanowiła także swoisty kodeks moralny dla społeczności, określający, co jest właściwe, a co nie. Wiązały się także z obchodzeniem konkretnych świąt w określony sposób, co porządkowało kalendarz i nadawało życiu pewną cykliczność. Tradycyjne stroje czy ozdoby, z których korzystano przy ich okazji, stanowiły dla każdego mieszkańca czytelny kod, mówiący o tym, co się właśnie dzieje i dlaczego oraz jakie są jego obowiązki w tym czasie. Reymont w “Chłopach” utrwalił i zapisał dla następnych pokoleń wiele obyczajów i tradycji, które odchodzą już w zapomnienie i gdyby nie umieszczenie ich w tym dziele, mogłyby na zawsze zniknąć ze świadomości społeczeństwa. Kultywowanie ich to inny sposób na sprawienie, by zostały zapamiętane.
Tradycja może więc spełniać różnorodne funkcje w życiu człowieka. Przede wszystkim może być narzędziem porządkowania rzeczywistości – określa ona stały przebieg konkretnych wydarzeń, ich wygląd, porę oraz rolę, którą każdy biorący w niej udział powinien odgrywać. Tym samym sprawia, że rzeczywistość człowieka funkcjonuje w sposób zorganizowany i czytelny, jak ma to miejsce na przykład w “Chłopach” Reymonta. Oprócz tego tradycja jest także sposobem na wyrażenie swojego patriotyzmu, zachowaniu pamięci o danym narodzie oraz przekazaniu nowemu pokoleniu wzorców oraz historii kraju. W takiej formie tradycja służyła bohaterom “Pana Tadeusza”, w czasie, gdy ich ojczyzna zniknęła z map, rozdarta między zaborcami.