Marzenia to bardzo ważna rzecz dla każdego człowieka. To właśnie w nich spełniają się najskrytsze ludzkie sny i pragnienia, snute są plany na przyszłość i śmiałe założenia. W marzeniach wszystko jest możliwe i człowieka ogranicza jedynie jego śmiałość i wyobraźnia. Marzenia często są tym, co człowieka motywuje do dalszego działania i rozwoju i napędza go każdego dnia. Niestety nie zawsze marzenia wytrzymują konfrontacji z rzeczywistości i pod jej wpływem znikają. Może być to chwila bolesnego rozczarowania, która zupełnie zmieni życie i podejście do otaczającego świata. Motyw marzeń, które konfrontują się z rzeczywistością, pojawia się w wielu dziełach literackich. Można go wyróżnić na przykład w „Lalce” Bolesława Prusa, „Kordianie” Juliusza Słowackiego, czy też w „Przedwiośniu” i „Siłaczce” Stefana Żeromskiego.
„Lalka” to w bardzo wielu aspektach opowieść o marzeniach różnego rodzaju. Przede wszystkim jest to jednak grupowe marzenie o lepszym społeczeństwie, które w tamtych czasach widziane było jako jeden wielki, współpracujący ze sobą organizm. W ten sposób wszystkim miało żyć się lepiej, jednak konfrontacja pozytywistów z rzeczywistością pokazała, że nie każdemu zależy na poprawie bytu całego narodu. Arystokracja wyłamała się z tego marzenia i nie zależało jej na tym, by los biednych zmienił się na lepsze. Bohaterowie mają też marzenia indywidualne.
Wokulski na przykład chciałby, aby Izabela Łęcka odwzajemniała jego uczucia i została jego żoną. Jednak gdy Wokulski wreszcie się z nią zaręcza, to zderza się z rzeczywistością. Łęcka może i zgadza się wyjść za niego, ale nie ma zamiaru jednak zrezygnować ze swoich stosunków ze Starskim, oszukując narzeczonego. Ten dowiaduje się o tym przypadkiem i wówczas wszystkie jego marzenia ulegają destrukcji. Konfrontacja marzeń z rzeczywistością jest dla Wokulskiego bardzo bolesna i sprawia, że bohater chce odebrać sobie życie. To pokazuje do jakiego stopnia stały się one dla niego realne i jak bardzo polegał na wierze w to, że pewnego dnia się one spełnią.
W „Lalce” można spotkać także innych marzycieli, na przykład Geista, który marzy o tym, że kiedyś jego badania okażą się być sukcesem i wynajdzie dzięki nim metal lżejszy od powietrza. O idealnym kochanku marzy z kolei Izabela Łęcka, natomiast Wokulski nie wpisuje się w to, czego ona pragnie.
„Kordian” pokazuje marzenie o wolności ojczyzny. Akcja rozgrywa się bowiem w czasie zaborów Polski, kiedy to zniknęła ona z mapy. Kordian to początkowo młody chłopiec, idealista i marzyciel, który pragnie zmienić sytuację ojczyzny. Marzy, że na przykład wizyta u papieża w Watykanie i jego wstawiennictwo zmienią coś w sytuacji jego kraju.
Niestety marzenia i plany Kordiana zderzają się z rzeczywistością. Papież nie ma zamiaru wspierać Polski i potępić Rosji. Zależy mu bowiem na wpływach i aprobacie potężnego cara, zatem nie wstawi się za pokrzywdzonymi przez niego. Na dodatek straszy także Polaków obłożeniem ich klątwą papieską, gdyby nadal próbowali się buntować. Marzenie Kordiana o triumfie dobra i sprawiedliwości nie ma zatem szans się spełnić. Przykra rzeczywistość sprawia, że Kordian rozumie, że jego naród jest samotny i tak też musi działać. Efektem jego rozczarowania jest plan, by o wolność Polski walczyć, samodzielnie zabijając cara.
„Przedwiośnie” również pokazuje marzenie o wolnej ojczyźnie, tym razem w przypadku Seweryna Baryki. W młodości opuścił Polskę i nigdy do niej już nie udało mu się wrócić. Baryka jednak wciąż o tym marzył i próbował to osiągnąć, namówił także na powrót do Polski swojego syna, Cezarego. Ojciec opowiedział mu o kraju, w którym powstają szklane domy, a wszystkim żyje się doskonale i wygodnie. Jednak nie była to prawdziwa wizja Polski, ale marzenie Seweryna, którego nie dane mu było skonfrontować z rzeczywistością.
„Siłaczka” to z kolei opowieść o młodych i ambitnych ludziach, takich jak Stanisława Bozowska czy Paweł Obarecki, którzy po studiach marzyli o tym, że ich praca coś zmieni i polepszy ludzkie życia. Zderzenie z rzeczywistością pokazało im jednak, że ich wysiłki tak naprawdę niewiele znaczą wobec systemu.