Bieda jest jednym z najbardziej przerażających stanów, które mogą dotknąć człowieka w czasie trwania jego życia. Łączy się ona z brakiem środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb, głodem, niewłaściwym warunkami mieszkaniowymi, zaniedbaniem, chorobami, a czasami nawet śmiercią. Bieda dotkliwie doświadcza ludzi, zmienia ich charaktery i wywiera ogromny wpływ na ich życie. Jest ona także często wykorzystywanym motywem literackim. W tekstach bieda często staje się elementem motywującym działania bohaterów, napędzającym fabułę czy kształtującym ich charaktery.
Opowieść wigilijna – Charles Dickens
W opowiadaniu “Opowieść wigilijna” Dickensa bieda jest elementem gnębiącym część bohaterów, a z kolei główny bohater doświadcza pewnej jej formy na własne życzenie. Ebenezer Scrooge ma bowiem środki, dzięki którym mógłby prowadzić dostatnie życie, nie korzysta on z nich jednak. Stołuje się on w jadłodajni, ubiera się w znoszone ubrania i nie ogrzewa swojego biura. Odmawia wpłacenia datku na potrzebujących ludzi. Jego bieda jest tak naprawdę skąpstwem, niestety oddziałuje ono także na jego pracownika. W wyniku swojej chciwości Scrooge nie płaci pracownikowi godnej pensji, w wyniku czego on sam i jego rodzina – w tym poważnie chory synek – żyją w nieodpowiednich warunkach, w skrajnym ubóstwie.
Gdy Scrooge’a odwiedzają kolejne duchy i uświadamiają go, w jakich warunkach żyje przez niego niewinne dziecko, bohater porzuca swoje skąpstwo i zaczyna korzystać ze zgromadzonego majątku. Dzieło ukazuje także, że nawet mimo panującej biedy, rodzina może być szczęśliwa i kochać się nawzajem, a Scrooge, chociaż zgromadził znaczny majątek, jest nieszczęśliwy i samotny. Zachowanie Scrooge’a wynika z doświadczenia biedy we wczesnym dzieciństwie, które spędził w nieogrzewanej izbie.
Zbrodnia i kara – Fiodor Dostojewski
W “Zbrodni i karze” Dostojewskiego bieda jest wszechobecna, dręczy mieszkańców Petersburga w ich wilgotnych, ciemnych mieszkaniach. Miasto pełne jest brudu i ubóstwa, ciężko jest trafić w nim na lepsze warunki. Główny bohater, Rodion Raskolnikow, także nękany jest ubóstwem, z którego nie ma szans wyjść. Tkwi on w zaklętym kręgu – nie może zmienić swojego życia, ponieważ porzucił studia, a porzucił je, ponieważ bieda nie pozwalała mu ich ukończyć. Bieda jest przez Dostojewskiego opisywana jako stan beznadziejny, bez możliwości zmiany go w coś lepszego. Ubóstwo motywuje też Raskolnikowa do popełnienia morderstwa w celu wzbogacenia się oraz by zlikwidować lichwiarkę, żerującą na ubóstwie i nieszczęściu innych.
Bieda u Dostojewskiego doprowadza więc ludzi na skraj załamania, doprowadza ich do zbrodni i niszczy po kolei kolejne życia. Główny bohater buntuje się przeciwko ogromnym nierównościom społecznym, którymi charakteryzuje się życie w Rosji, jednak jako jednostka jest zupełnie bezsilny i nie potrafi zakończyć tego cyklu biedy i zmarnowanych perspektyw. Z kolei jego ukochana – Sonia – akceptuje biedę, którą zesłał jej los i próbuje utrzymać się jakoś jako prostytutka. Dostojewski przedstawia więc dwie zupełnie różne postawy radzenia sobie z ubóstwem – jedną z nich jest próba aktywnego działania, drugą zaś pogodzenie się z losem i z tym, że z ubóstwa nie da się wyrwać.
Lalka – Bolesław Prus
W “Lalce” Prus zobrazował współczesne mu społeczeństwo i wszystkie jego warstwy, między innymi najuboższą klasę społeczną. Motyw biedy zobrazowany jest między innymi przy pomocy postaci Stanisława Wokulskiego i wspomnień z jego młodości. Za dnia pracował on wówczas jako subiekt, nocami zaś uczył się i marzył o lepszej przyszłości. Dzięki jego cierpliwości, ambicji, a także bogatemu ożenkowi, Wokulskiemu udaje wyrwać się z biedy, zdobywa znaczny majątek i awansuje w hierarchii społecznej. Jest on jednak wyjątkiem.
Prus motyw biedy opisuje także przy pomocy obrazu Powiśla, gdzie żyją najubożsi członkowie społeczeństwa. Towarzyszą mu refleksje o nierównościach społecznych – jedni giną z przejedzenia i rozpusty, inni zaś przymierają głodem. By rozwiązać ten problem, nie wystarczy ambitna jednostka, potrzebne są lata wytężonej pracy społeczeństwa i zmian. Bieda spotyka także innych bohaterów, na przykład panią Stawską, która z dnia na dzień została sama z córką i matką. Mimo jej wytężonej, nieustannej pracy, jej rodzina doświadcza biedy. Motyw ubóstwa u Prusa jest więc przykrym zjawiskiem społecznym, z którego wyrwać się mają szansę tylko jednostki. Cała reszta tkwi w zastanym porządku świata, którego nie zmieni jedna osoba. Prus nie daje jednak nadziei, że społeczeństwo dostrzeże pewnego dnia ten problem i zacznie nad nim pracować.
Motyw biedy w literaturze – przykłady z różnych epok
Motyw biedy obecny jest także w wielu innych tekstach na przestrzeni wszystkich epok w historii literatury:
- Biblia – w Biblii bieda dotyka syna marnotrawnego, który traci swój majątek w wyniku nierozsądnych działań.
- Marta Elizy Orzeszkowej – bohaterka traci swój status społeczny i popada w biedę, ponieważ nie potrafi zarobić na swoje utrzymanie.
- Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza – w dziele tym pojawia się opis biednej społeczności wiejskiej.
- Placówka Bolesława Prusa – opisywana jest bieda, której doświadczają mieszkańcy wiejskiej społeczności.
- Kamizelka Bolesława Prusa – Prus motyw biedy opisał w historii ubogiego małżeństwa, w którym mężczyzna zaczyna chorować na gruźlicę.
- Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego – autor opisał biedniejsze warstwy społeczeństwa, wobec których główny bohater ma w swoim przekonaniu dług do spłacenia.
- Siłaczka Stefana Żeromskiego – główna bohaterka doświadcza biedy, żyjąc na wsi.
- Chłopi Władysława Reymonta – motyw biedy opisywany jest w wiejskiej społeczności, w której osoby ubogie i nie będące w stanie pracować na swoje utrzymanie.
- Granica Zofii Nałkowskiej – ubóstwo osób pracujących sprawia, że są oni zależni od bogatszej klasy społecznej i podatni na wykorzystywanie.