Tragizm w literaturze ma historię sięgającą starożytnej Grecji. To właśnie Grecy jako pierwsi stworzyli sztuki teatralne znane jako greckie tragedie. Ich bohaterowie z góry byli skazani na porażkę, co stanowi główną istotę tragizmu. Motyw bohatera tragicznego pojawiał się również w innych epokach literackich, zarówno w polskiej, jak i obcojęzycznej literaturze. Czym charakteryzuje się tragizm w literaturze? Jakie są jego przykłady?
Tragizm w literaturze – definicja
Tragizm w literaturze to jedna z kategorii estetycznych, w której bohater jest skazany na klęskę, mimo że działa świadomie i kieruje się szlachetnymi pobudkami. Istota tragizmu polega na skazaniu bohatera na porażkę, od której nie może się w żaden sposób uchronić. Bez względu na podjęte działania, racje moralne i poczynione wysiłki, jego historia zawsze miała nieszczęśliwe zakończenie. Widmo nieuchronne klęski, czyli fatum, towarzyszyło bohaterowi przez cały utwór.
Konflikt tragiczny polega na ścieraniu się ze sobą dwóch równorzędnych racji. W dramacie klasycznym i antycznym jednostka nie miała szans na powodzenie w swoich działaniach i często zdawała sobie z tego sprawę. Wiedziała, że bez względu na obraną ścieżkę, dąży ku przepaści. W przypadku tragizmu romantycznego bohater stawia na szali miłość i ojczyznę, wybiera pomiędzy nimi i wie, że każdy wybór doprowadzi do utraty tego, co dla niego ważne.
Tragizm w literaturze – główne cechy
Główne cechy tragizmu w literaturze są niezmienne od czasów starożytnych. Przede wszystkim losy bohatera są z góry przesądzone. Jest skazany na porażkę, nawet jeśli dokona wyborów słusznych moralnie i godnych pochwały z punktu widzenia miłości, patriotyzmu itp. W antycznej tragedii na losy głównego bohatera mają wpływ głównie bogowie, którzy podobnie jak śmiertelnicy, są targani żądzami i silnymi emocjami. Bogowie często sami byli wewnętrznie skonfliktowani, dlatego ich wybory musiały mieć tragiczne konsekwencje.
Tragizm w literaturze nie musi wiązać się ze śmiercią głównego bohatera. Bohater może przeżyć i wieść dalsze życie zgodne z dokonanym wyborem, lecz zawsze będzie towarzyszyć mu poczucie niespełnienia i utraty czegoś ważnego. Poświęcenie jednej wartości dla innej lub desperacka próba uniknięcia przeznaczenia odciska na nim piętno, którego nie da się wymazać.
Postacie tragiczne w utworach literackich pojawiają się głównie w dramatach wystawianych na deskach teatru, ale nie tylko. Można znaleźć je również w utworach napisanych prozą. Tragizm nie zamyka się wyłącznie w dramatach, dlatego jego przykłady można znaleźć w wielu utworach literatury pięknej w Polsce i za granicą.
Tragizm w literaturze – przykłady powieści i utworów
Słynne postaci tragiczne z literatury starożytnej to Antygona i król Edyp. Antygona z tragedii Sofoklesa została wtrącona do lochu za pochowanie ciała brata, pomimo zakazu Kreona. Popełniła samobójstwo, nie wiedząc, że została ułaskawiona. Pochowanie zmarłego jest uznawane za obowiązek żyjących, dlatego kara, która spotkała Antygonę, była niezasłużona z moralnego punktu widzenia. Z kolei Edyp nieświadomie zabił własnego ojca, a następnie poślubił matkę, z którą doczekał się dzieci. Karą za kazirodztwo i ojcobójstwo były nieszczęścia nawiedzające Teby. Gdy Edyp dowiedział się od wyroczni, jaka jest przyczyna spotykającej go kary, oślepił się i udał na wygnanie.
Motyw bohatera tragicznego pojawia się w polskiej literaturze pięknej w utworze „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza. Tytułowy Konrad Wallenrod chciał walczyć za ojczyznę, jednak musiał zrezygnować z tego powodu z miłości do kobiety. Każdy wybór sprawiał mu ból i przynosił poczucie niespełnienia. Kolejną tragiczną postacią stworzoną przez Mickiewicza był Gustaw z IV części „Dziadów”. Niegodziwa ukochana doprowadziła go do rozpaczy, w wyniku której Gustaw popełnia samobójstwo. Nieszczęśliwa miłość i zwaśnione rody doprowadziły do śmierci również bohaterów dramatu Szekspira „Romeo i Julia”.
Do postaci tragicznych należy też Tomasz Judym z powieści Stefana Żeromskiego „Ludzie bezdomni”. Judym rezygnuje z miłości do Joanny, by w całości oddać się leczeniu górników z Zagłębia Dąbrowskiego. Odrzuca miłość, by zawsze odczuwać empatię do grupy społecznej, z której się wywodzi.