Tam gdzie jest władza i zasady, tam pojawia się też i bunt. Często buntują się młodsze pokolenia przeciwko starszym, sądząc, że lepiej potrafią urządzić świat i zasady rządzące rzeczywistością. Bunt wzniecany bywa także przez społeczeństwo przeciwko władzy, która krzywdzi poddanych i ich wyzyskuje. Wszędzie tam, gdzie pojawia się niezgoda na zastaną sytuację i opór przeciwko niej, można mówić o buncie. Buntować się mogą masy, ale może także i jednostka. Bunt może mieć także różne tła światopoglądowe. Stał się on jednym z popularniejszych motywów literackich, często spotykanym w tekstach kultury. Jest także uniwersalnym dla całego świata językiem niezgody na rzeczywistość.
Biblia
Biblia właściwie opisuje pierwszy bunt w dziejach ludzkości. Jest to bunt Adama i Ewy, którzy wbrew wyraźnemu zakazowi od Boga, skosztowali owocu z drzewa poznania dobrego i złego. Adam i Ewa początkowo wiedli życie doskonałe – mieszkali w rajskim ogrodzie, nie czyhały na nich żadne zagrożenia, wszystko, czego potrzebowali, mieli na wyciągnięcie ręki. Ich życie zdawało się być idealne, z jednym wyjątkiem – nie mieli oni świadomości, która była udziałem Boga oraz szatana. Dlatego więc gdy ten ostatni, pod postacią węża, skusił Ewę, to ta złamała boży zakaz i w geście wolnej woli skosztowała zakazanego owocu, a następnie podzieliła się nim z Adamem.
W wyniku tego nieposłuszeństwa pierwsi ludzie zyskali wiedzę równą tej, którą posiadał Bóg, zaczęli odróżniać dobro od zła i zawstydzili się swojej nagości. Było to coś, czego Bóg nie mógł tolerować, dlatego wygnał Adama i Ewę z raju, skazując ich na pracę w pocie czoła oraz rodzenie dzieci w bólach. Była to cena, jaką musieli zapłacić oni za swój bunt. W zamian jednak zyskali coś naprawdę cennego – świadomość i prawdziwą wolną wolę, która opiera się na samodzielnym weryfikowaniu informacji, a nie przyjmowania świata takim, jakim ukazuje go Bóg. Wolna wola jako owoc buntu jest czymś, czego nawet Bóg nigdy nie próbował odebrać człowiekowi.
Mit o Prometeuszu
Prometeusz to tytan, który stworzył ludzkość z gliny pomieszanej z łzami i pokochał ją tak bardzo, że dla niej zbuntował się przeciwko bogom. Wydarzyło się to, ponieważ właśnie stworzona ludzkość była słaba, a je ciała okazały się wątłe i podatne na zranienia. Prometeusz postanowił wzmocnić ludzi, ofiarując im ogień. Był to moment, w którym złamał on zakaz Zeusa, który sądził, że ogień jest przywilejem bogów. Prometeusz zbuntował się więc przeciwko rozporządzeniu najwyższemu z bogów i podzielił się ciepłym płomieniem z człowiekiem.
Od tego momentu ludzie wzmocnili się i zaczęli się rozwijać – nauczyli się gotowania, obróbki metali, czytania czy budowania domów. Zeusowi nie podobało się to wszystko – obawiał się ludzi i nie tolerował sprzeciwu, jaki okazał mu Prometeusz. Ukarał go więc za to – rozkazał przykuć tytana do skał Kaukazu. Prometeusza codziennie nawiedzał sęp i wydziobywał mu wątrobę, która następnie odrastała i następnego dnia sytuacja powtarzała się od nowa. Prometeusz zapłacił więc za swój bunt przeciwko Zeusowi wysoką cenę, jednak udało mu się zmienić los ludzkości na lepsze, poprzez ofiarowanie jej drogocennego ognia.
Ferdydurke – Witold Gombrowicz
Gombrowicz opisał rządzące rzeczywistością konwenanse, formy i nakazy, którym człowiek nieustannie jest poddawany, a które uniemożliwiają mu bycie prawdziwym sobą i ukazywanie swojej autentycznej twarzy. Gombrowicz opisał więc bunt przeciwko tej formie i gębie, które ograniczają ludzkość i są fałszywe w swych założeniach.
Bunt ten objawił się w zachowaniu ucznia, któremu w trakcie lekcji wmawiano, że zachwyca go poezja Słowackiego. Gałkiewicza jednak Słowacki nie zachwycał i nie mógł zrozumieć, dlaczego ma zacząć w to wierzyć. Wywołał tym złość u swojego profesora, który twierdził, że Gałkiewicz chce go zabić tym buntem.
Gałkiewicz nie był jednak w stanie dopasować się do rzeczywistości szkolnej i przyjąć jej założeń, zaczął więc buntować się w trakcie lekcji przeciwko systemowi. Uczniowie buntują się także przeciwko „upupianiu” ich, infantylizowaniu, podczas gdy oni chcą dorastać. Bunt Gombrowicza to bunt przeciwko dopasowywaniu jednostki do schematów i narzucaniu jej konkretnej formy, według której ma żyć.
Tango – Sławomir Mrożek
W dramacie „Tango” autorstwa Mrożka czytelnik ma do czynienia z buntem odwróconym. Zazwyczaj to młodsze pokolenia buntują się przeciwko starszym, chcąc wprowadzić rozwój, nowości i zmienić panujące obyczaje.
Z kolei w „Tangu” to rodzice są pokoleniem awangardowym, które obaliło wszystkie istniejące normy, w taki sposób, że dla ich syna – Artura – nie zostało już nic, przeciwko czemu mógłby się buntować. Dlatego więc decyduje się on zbuntować się przeciwko rodzicom i wszystkim, co oni uosabiają, czyli przeciwko wolności i awangardzie i braku tradycji. Artur chciałby, by dawne wartości, których pozbyli się jego rodzice, powróciły i od nowa uporządkowały rzeczywistość ogarniętą chaosem.
Artur jest więc młodością, która opowiada się za tym, co stare i tradycyjne, co odwraca znany charakter buntu i rewolucji. Bohater próbuje też wprowadzać swoje założenia w życie, na przykład zmuszając rodzinę, by ubrała się stosownie do swojego wieku i pozycji. Jego bunt nie ma jednak większego wpływu na rzeczywistość – gdy Artur ginie z ręki Edka, wszystko wraca do poprzedniego stanu, rodzina nie przyjęła jego zmian i nie zamierzała według nich żyć. Dopóki Artur próbował wywołać na nich presję, podejmowali się powierzchownych, kosmetycznych zmian, jednak nigdy nie było szans, by przyjęły się one na stałe.
Motyw buntu w innych dziełach
Bunt pojawia się także w takich dziełach literackich jak:
- Antygona Sofoklesa – bohaterka buntuje się przeciwko zakazowi króla, który nie pozwala jej pochować brata.
- Romeo i Julia Williama Szekspira – młodzi kochankowie sprzeciwiają się swoim rodzinom, które nie pozwalają im być ze sobą.
- Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfgang Goethego – Werter buntuje się przeciwko rzeczywistości i popełnia samobójstwo.
- Oda do młodości Adama Mickiewicza – ukazany jest tu bunt przeciwko starym zasadom rządzącym światem.
- Dziady cz. III Adama Mickiewicza – ukazany jest tu sprzeciw przeciwko obojętności Boga na cierpienie zniewolonej Polski pod rządami zaborców.
- Folwark zwierzęcy George’a Orwella – powieść opisuje bunt zwierząt przeciwko złemu gospodarzowi.
- Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – reportaż opisuje bunt przeciwko okupantowi i poniesieniu śmierci w taki sposób, w jaki naziści zaplanowali to dla mieszkańców getta.