“Pan Tadeusz” to polska epopeja narodowa, stworzona przez Adama Mickiewicza i wydana po raz pierwszy w Paryżu w roku 1834. To niezwykły, epicki poemat napisany trzynastozgłoskowcem i składający się z dwunastu ksiąg. Opisuje on historię dwóch rodów – Sopliców i Horeszków – oraz stanowi zapis polskich tradycji, obyczajów oraz portret grupy społecznej, jaką była wówczas szlachta. W tekście odnaleźć można liczne motywy literackie.
Motyw ojczyzny
Jednym z wiodących w “Panu Tadeuszu” motywów jest ojczyzna – utwór zaczyna się nawet inwokacją do niej, co nadaje ojczyźnie status zbliżony do boskiego. Mickiewicz w swoim poemacie utrwalił wyidealizowany obraz Litwy oraz samego Soplicowa, które stało się dla bohaterów małą ojczyzną i któremu autor nadał cechy całego kraju. Zostały także przez niego zapisane i utrwalone obyczaje i tradycje obecne w jego kraju rodzinnym, na których często budowana była świadomość narodowa. Mickiewicz ukazał Litwę taką, jaką chciałby ją widzieć zawsze i do jakiej ludzie powinni dążyć swoją pracą i staraniami. Ojczyzna to ważny motyw w dziełach Mickiewicza, ponieważ wówczas znajdowała się ona pod zaborami.
Motyw miłości
W “Panu Tadeuszu” odnaleźć można wiele przykładów motywu miłości, zarówno spełnionej, jak i nieszczęśliwej. Spełnienie w miłości odnajdują tacy bohaterowie jak Tadeusz i Zosia. Ich udany związek to nadzieja dla całego Soplicowa, które będzie przez nich dobrze zarządzane. Tadeusz i Zosia wprowadzają tam bowiem takie zmiany jak uwłaszczenie chłopów. W poemacie jest jednak jeszcze ukazana miłość nieszczęśliwa i niespełniona – jest to miłość Jacka Soplicy do Ewy Horeszkówny. Młodzi zakochani byli w sobie, jednak Stolnik – ojciec Ewy – rozdzielił ich, co spowodowało ciąg nieszczęśliwych wydarzeń, które zakończyły się śmiercią Horeszki. Na dodatek Soplica nie potrafił się oficjalnie starać o rękę ukochanej, ona zaś nie była w stanie sprzeciwić się rodzicom, którzy postanowili wydać ją za bogatego kasztelana. Jacek Soplica do końca swojego życia rozpamiętywał to nieszczęśliwe uczucie, które odmieniło jego życie na zawsze.
Motyw arkadii
W “Panu Tadeuszu” wyróżnić także można motyw arkadii – związane jest to ze sposobem, w jaki poeta przedstawił w poemacie Soplicowo. Jest ono przez niego idealizowane, ma wszystkie zalety dworku szlacheckiego, bez jego wad, opisywane jest niemal niczym utracony raj, odległa kraina szczęśliwej młodości, w której panują staropolskie obyczaje i tradycje, ludzie żyją w harmonii z naturą i żyją w sposób beztroski. W Soplicowie nie dzieje się nic naprawdę złego, konflikty przemijają, a wszystko niezmiennie zmierza w stronę lepszego jutra. Soplicowo otoczone jest także przez piękne krajobrazy, przyroda wokół tętni życiem i cieszy ludzkie oko.
Motyw przyrody
Motyw arkadii łączy się także z motywem wszechobecnej w poemacie przyrody. Opierają się o nią nawet szlacheckie tradycje, takie jak polowanie czy grzybobranie. Opisy przyrody zajmują znaczną część poematu, zostały więc przez autora uznane za istotne dla tej historii. Przyroda w “Panu Tadeuszu” jest piękna, obfita i arkadyjska. Okolica przypomina utracony rajski ogród, w którym ludzie żyją w zgodzie z naturą. Mickiewicz w ten sposób docenił wyjątkowe piękno ojczystego krajobrazu, które wydało mu się cenniejsze i ważniejsze od zagranicznych widoków.
Motyw rodziny
“Pan Tadeusz” ukazuje także czytelnikowi motyw rodziny oraz to, jak ważna jest ona według poety. Szczegółowo opisane zostały relacje łączące rodzinę Sopliców oraz jaką wartość miała ona dla nich. Przykładem tego może być sędzia, który opiekuje się swoim bratankiem, zajął się jego utrzymaniem i wykształceniem, zadbał, by Tadeusz zdobył odpowiednie obycie w świecie. Wita go też z otwartymi ramionami, gdy chłopak wraca do domu rodzinnego. Tadeusz jest przez niego wychowywany na dobrego patriotę, interesującego się sprawami ojczyzny i odpowiedzialnego gospodarza, który potrafi zająć się swoim majątkiem. Innym przykładem rodziny w poemacie są Horeszkowie, wspólnie walczący przeciwko atakującym ich Moskalom.
Motyw szlachty
Warty wyszczególnienia jest także motyw szlachty, której to losy opisuje w “Panu Tadeuszu”. Poeta poświęca dużo miejsca opisom zwyczajów i tradycji szlachty, dworkowi, w którym ona mieszka oraz cech, które powinny charakteryzować dobrego szlachcica i gospodarza. Wzorem takiej osoby jest tutaj Sędzia. Mickiewicz opowiada o zaletach szlachty, ale także nie stara się ukryć jej wad. Jest ona ukazana w sposób kompleksowy i zniuansowany, jednak widoczne jest to, że Mickiewicz to właśnie w tej grupie widzi nadzieję dla kraju.
Motyw przemiany
Motyw przemiany pojawia się w historii jednego z głównych bohaterów poematu, czyli Jacka Soplicy. Przechodzi on drogę od młodego człowieka, który pod wpływem emocji popełnia ogromny błąd – morduje Stolnika – do dojrzałego mężczyzny, który pokutuje za swoje grzechy, jest patriotą i stara się naprawić błędy, które niegdyś popełnił. Zmiana w Soplicy dokonuje się także na poziomie symbolicznym – zmienia on bowiem imię na ksiądz Robak i wstępuje do zakonu. Postać Soplicy pokazuje, że zmiana człowieka i odkupienie jego win są możliwe.