Człowiek nieustannie snuje marzenia o miejscu pełnym szczęścia, spokoju i dostatku, w którym wszyscy czuliby się dobrze i nie sięgały tam żadne zagrożenie. Zrodziło to w literaturze motyw arkadii – ziemskiego raju, krainy szczęśliwości, która została przez ludzkość utracona. Motyw ten pojawia się w dziełach już od czasów starożytnych – jako pierwszy arkadię opisał Wergiliusz w swych „Bukolikach”, pojawiła się ona także w Biblii w postaci raju utraconego przez grzech pierworodny. Marzenia o miejscu szczęścia nie ustały jednak i do motywu tego sięgało wielu innych późniejszych autorów, przedstawiając czytelnikom swoją wizję arkadii. Bardzo często opierała się ona na wspomnieniach szczęśliwego dzieciństwa spędzonego na łonie natury.
Żywot człowieka poczciwego – Mikołaj Rej
Motyw arkadii w literaturze bardzo często łączy się z życiem na wsi i taki właśnie obraz stworzył Mikołaj Rej. W jego ujęciu arkadia to kraina, gdzie człowiek wiedzie proste, ale szczęśliwe życie w harmonii z naturą. Wieś jest więc zaginioną krainą szczęśliwości, gdzie człowiek może osiągnąć pełne zadowolenie z życia. Jeżeli żyje się według zasad zapisanych w dziele przez Reja – pracuje ciężko i uczciwie, jest się dobrą osobą, szanuje się naturę – to można osiągnąć stan doskonałego szczęścia, podobny do tego, jaki odczuwali pierwsi ludzie w raju.
Pobożność i umiar także są wskazane według autora. Wszystko to składa się na życie spełnione i szczęśliwe, jakiego można zaznać na wsi, która przeradza się w arkadię, miejsce wspaniałe i przeznaczone dla tych, którzy potrafią czerpać szczęście z prostoty, skromności oraz kontaktu z naturą. Według Reja arkadia jest więc dostępna dla człowieka praktycznie na wyciągnięcie ręki, wystarczy stosować się do kilku zaleceń. Przebywanie w arkadii – na wsi – rozwija także człowieka duchowo i intelektualnie.
Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
W epopei jaką jest „Pan Tadeusz” rolę arkadii pełni cała Litwa, Soplicowo i znajdujący się w nim dworek szlachecki. Opisany jest on jako miejsce piękne, zadbane i dobrze gospodarowane. Sama zaś Litwa przypomina autorowi utraconą krainę szczęścia, pełną piękna i harmonii, gdzie wszędzie można natknąć się na wiejskie krajobrazy, wyglądające jak wyciągnięte z sielanki. Litwa i Soplicowo są więc przez niego silnie idealizowane, a ich obraz opiera się na wspomnieniach Mickiewicza z dzieciństwa.
W pięknej arkadii wszystkie historie kończą się szczęśliwie, zło nie dosięga tam człowieka. Wszyscy żyją też w zgodzie i w harmonii z naturą i dostosowują życie do jej zmian. Tradycja wciąż obecna w Soplicowie daje jego mieszkańcom poczucie bezpieczeństwa – każdy wie, jakie zadanie ma do wykonania, zna panującą w społeczeństwie hierarchię.
Piękne krajobrazy, spokój, harmonia, dobre obyczaje – taki obraz kreśli Mickiewicz, opisując utraconą krainę swojego dzieciństwa. Jest to także miejsce, do którego nie ma już powrotu, dlatego Mickiewicz idealizuje je i próbuje na zawsze upamiętnić na kartach swojego dzieła. W ten sposób daje także swoim rodakom chwilę zapomnienia i ulgi, przenosząc ich do miejsca pełnego szczęścia i spokoju, prawdziwej arkadii, w której mogą się schronić przed ponurą rzeczywistością zaborów.
Nad Niemnem – Eliza Orzeszkowa
Rolę arkadii w powieści Elizy Orzeszkowej spełnia zaścianek Bohatyrowiczów. Są to postaci, które żyją w zgodzie z naturą, wykorzystują dary przyrody i ciężko i uczciwie pracują na roli, dzięki czemu ziemia odwdzięcza się im. Na terenach opisywanych przez autorkę znajdują się przepiękne, wiejskie krajobrazy, które wpisują się w klimat arkadii czy raju. Dodatkowo Bohatyrowiczowie żyją w zgodzie z tradycją i obyczajami, są także dobrymi patriotami. Takie życie przynosi im szczęście i spokój ducha, które są właściwe dla życia w arkadii.
Czasami jednak wydarzenia historyczne – takie jak powstanie styczniowe – burzą spokój tej krainy szczęśliwości i wówczas jej mieszkańcy biorą na przykład udział w walkach i giną. Ich pamięć jednak na zawsze znajduje swoje miejsce w raju, na przykład pod postacią powstańczej mogiły. Mieszkańcy wsi są w „Nad Niemnem” tak bliscy spełnionego, dobrego i szczęśliwego życia, jak to tylko jest możliwe w trudnych czasach opisywanych przez autorkę. Wpływa na to fakt zamieszkania na wsi i wykonywania uczciwej pracy związanej z przyrodą oraz życie zgodne z ustalonym światopoglądem oraz moralnością.
Przedwiośnie – Stefan Żeromski
Arkadia opisana w „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego to życie w polskim dworku – Nawłoci. Położony jest on na wsi, do której nie docierają zagrożenia i kłopoty targające w tamtych czasach całą Europą. Jego mieszkańcy żyją w pewnej izolacji od tych problemów, a czas spędzają na rozrywkach i jedzeniu. Są oderwani od rzeczywistego świata.
Mieszkańcy Nawłoci od zawsze żyją w dostatku i radości, czasu nie zajmuje im praca, ale rozrywki takie jak polowania czy spędzanie czasu na łonie natury. Niestety w obrazie tej arkadii pojawia się zgrzyt – jej funkcjonowanie jest możliwe tylko dzięki ciężkiej pracy okolicznych chłopów i komorników.
Mieszkańcy dworku wyzyskują swoich pracowników, by móc pędzić beztroskie życie, bez zmartwień czy konieczności podjęcia się pracy. By oni mogli odpoczywać i bawić się, ktoś inny skazany jest na ciężkie obowiązki, które nie przynoszą mu żadnych korzyści. Jest to więc arkadia zbudowana na wyzysku i cudzym nieszczęściu, skażona cierpieniem i bólem ludzi, którzy budują idyllę dla innych, podczas gdy dla nich jest ona niedostępna.
Motyw arkadii w innych dziełach
Motyw arkadii obecny jest w literaturze już od czasów starożytnych i pojawia się w wielu dziełach:
- Bukoliki Wergiliusza – Wergiliusz opisuje pasterzy, jako mieszkańców szczęśliwej krainy – Arkadii.
- Biblia – w Biblii rolę arkadii pełni raj, Eden, utracony przez człowieka wskutek złamania nakazu Boga.
- Sielanki Szymona Szymonowica – autor w swoich utworach opisuje życie na wsi.
- Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego – utwór stanowi apoteozę życia na wsi, jako szczęśliwego, pięknego i zgodnego z naturą.
- Tren XIX albo Sen Jana Kochanowskiego – autor opisuje zaświaty jako krainę szczęśliwości, do której udała się jego zmarła córka.
- Krajobraz utracony Bolesława Leśmiana – autor przenosi czytelnika do sielskiej krainy swojego dzieciństwa i opisuje jej piękno i prostotę.
- Dolina Issy Czesława Miłosza – Miłosz wspomina krainę swojego dzieciństwa, pełną szczęścia i piękna natury. Jest ona idylliczna i wspaniała.