W literaturze znaleźć można wiele portretów postaci kobiecych o zróżnicowanych charakterach i prezentujących różne światopoglądy. Wśród nich wyróżnia się motyw femme fatale – kobiety fatalnej, przynoszącej mężczyznom zgubę i nieszczęście. Femme fatale świadomie zdobywa mężczyznę, porzuca go i wykorzystuje. Motyw ten szczególnie chętnie wykorzystywany był przez twórców Młodej Polski. Femme fatale jest jednak obecna w literaturze od początku jej istnienia – przyjmuje się, że jedną z pierwszych realizacji tego motywu jest biblijna Ewa, która według przekazów sprowadziła wszak Adama na drogę grzechu oraz pierwsza żona Adama, czyli Lilith.
„Makbet” – William Szekspir
Jedną z najczęściej kojarzonych z motywem femme fatale postaci jest lady Makbet znana ze sztuki Williama Szekspira. To właśnie żona Makbeta pchnęła go do sięgnięcia po władzę i zmotywowała go do zamordowania króla Dunkana.
Lady Makbet nieustannie namawiała swojego męża do sięgnięcia po tron, on sam nie był bowiem do tego przekonany. Lady Makbet jest osobą stanowczą, silną i ambitną, chce wciąż sięgać po więcej. Jest także pozbawiona skrupułów czy wyrzutów sumienia, liczy się dla niej tylko jej cel i gotowa jest usunąć wszystkie przeszkody na drodze do niego. Konsekwentnie realizuje ona swoje zamiary. To właśnie dzięki jej wsparciu Makbet jest w stanie przejąć tron, co zdaje się być spełnieniem jej marzeń. Jednak ambicje lady Makbet ostatecznie mają dla niej i dla jej męża tragiczne konsekwencje.
Popełniona przez Makbeta zbrodnia – do której namawiała go żona – szybko odbija się na zdrowiu psychicznym bohaterów. Makbet i jego żona stopniowo popadają w obłęd, mają halucynacje. Ostatecznie Makbet ginie, a jego żona popełnia samobójstwo, nie mogąc znieść swojego szaleństwa i śmierci męża. Lady Makbet przyczyniła się więc znacznie do upadku jej męża. To ona zachęcała go do przejęcia władzy, pomogła uknuć intrygę i tym samym przyłożyła rękę do popełnionej zbrodni, która okazała się być bezpośrednią przyczyną jego klęski i śmierci.
„Balladyna” – Juliusz Słowacki
Inną postacią femme fatale, która spowodowała upadek mężczyzn, z którymi była związana, jest Balladyna – główna i tytułowa bohaterka romantycznego dramatu Juliusza Słowackiego. Balladyna była osobą przebiegłą, ambitną i zdeterminowaną. Pragnęła lepszego życia oraz władzy, dorastała jednak w wiejskiej chacie.
Balladyna wykorzystała więc pierwszą okazję na wyrwanie się z domu rodzinnego, jaka jej się nadarzyła i poślubiła rycerza Kirkora. Pozbyła się także młodszej siostry, Aliny, która mogła zniweczyć jej zamiary i zostać żoną Kirkora zamiast niej. Balladyna była więc bezwzględna, a Alina była dopiero pierwszą z jej ofiar.
Balladyna wykorzystała także swojego niewinnego męża – zawiązała intrygę, wskutek której Kirkor zginął na polu bitwy, a Balladyna przejęła jego władzę. W tym spisku pomógł jej kochanek – Fon Kostryn, który był dowódcą warty w zamku Kirkora. Jego też Balladyna usunęła ze swojej drogi, gdy przestał jej on być potrzebny. Fon Kostryn został przez nią otruty, gdy wypełnił już swoje zadanie i zaczął zagrażać jej władzy.
Balladyna zniszczyła więc życie wielu mężczyzn – swojego pierwszego kochanka Grabca, męża Kirkora i wspólnika w zbrodni Fon Kostryna. Poświęciła ona ich wszystkich – oraz swoją siostrę i matkę – by osiągnąć swój cel, którym był tron i władza.
„Lalka” – Bolesław Prus
Przykładem femme fatale epoki pozytywizmu jest Izabela Łęcka, jedna z najważniejszych postaci powieści „Lalka” autorstwa Bolesława Prusa. Łęcka to kobieta zimna, wyrachowana i zainteresowana głównie sobą. Pochodzi ona z arystokratycznej rodziny, przywykła więc do luksusów i życia w zbytku. Izabela jest obiektem nieszczęśliwych i niespełnionych uczuć głównego bohatera powieści, Stanisława Wokulskiego.
Izabela nie odwzajemnia jego miłości, ponieważ Wokulski zajmuje się handlem i nie ma właściwego pochodzenia. W małżeństwie nie obchodzą jej uczucia. Traktuje ona relacje jak transakcje finansowe, a jej wybranek musi spełniać szereg wyśrubowanych warunków. Swoim chłodem i wyrachowaniem Izabela doprowadziła Wokulskiego na skraj rozpaczy. Zaręczyła się z nim bowiem, mimo że nic do niego nie czuła i wciąż romansowała ze swoim kuzynem, Starskim.
Izabela nie potrafiła bowiem wykazać jakiejkolwiek empatii w stronę Wokulskiego, zajęta była spełnianiem własnych kaprysów i zachcianek. Liczyły się dla niej tylko jej uczucia. Łęcka porównywana jest do tytułowej lalki – pustej i pozbawionej jakiegokolwiek ciepła.
„Lolita” – Vladimir Nabokov
W „Lolicie” Nabokova postać femme fatale jest równocześnie katem i oprawcą swojego partnera. W tej roli Nabokov postawił bowiem kilkunastoletnią dziewczynę, w której zakochał się dorosły mężczyzna. Jest to związek ze wszech miar niewłaściwy, Lolita jest niewinną ofiarą Humberta, który nie panuje nad swoim pociągiem do niedojrzałych dziewczynek, które nazywa nimfetkami. Życie Lolity zmienia się w piekło, gdy jej matka ginie w wypadku, a opiekę nad nią przejmuje Humbert. W trakcie ich wspólnej podróży po całym kraju Lolita w ramach prób obrony samej siebie sprowadza na Humberta wiele kłopotów – jest krnąbrna, często agresywna, a jej zachowanie nieustannie sprawia, że Humbert obawia się zdemaskowania. Ostatecznie Lolicie udaje uciec się od jej kata, jednak związek z nią doprowadza Humberta do szaleństwa, obsesji i kończy się dla niego aresztowaniem. Zdesperowany bohater zabija bowiem człowieka, który pomógł Lolicie zbiec od Humberta. Lolita jest więc kobietą, która nieświadomie niszczy życie Humberta, jest też jednak równocześnie jego ofiarą.
Motyw femme fatale w innych dziełach
Motyw femme fatale znaleźć można także w innych tekstach literatury, pochodzących z różnych epok:
- Mitologia grecka – za femme fatale uchodzić może Pandora, która sprowadziła na świat nieszczęścia.
- „Iliada” Homera – archetyp femme fatale u Homera realizuje Helena Trojańska, z powodu której wybuchła wojna między Grecją a Troją.
- Biblia – okrutna tancerka Salome zażądała za swój występ głowy Jana Chrzciciela.
- „Cierpienia młodego Wertera” Johanna Wolfganga Goethego – nieszczęśliwa i niespełniona miłość do Lotty doprowadza Wertera do samobójstwa.
- „Lilije” Adama Mickiewicza – główna bohaterka morduje swojego męża, by w ten sposób ukryć swoją niewierność.
- „Dziady” Adama Mickiewicza – nieszczęśliwa miłość do kobiety, która wybrała kogoś innego, doprowadza głównego bohatera do obłędu i samobójstwa.
- „Kordian” Juliusza Słowackiego – główny bohater próbuje popełnić samobójstwo po tym, jak jego wybranka nie potraktowała poważnie jego uczuć.
- „Nie-boska komedia” Zygmunta Krasińskiego – hrabia Henryk porzuca swoją rodzinę dla pięknej Dziewicy, która go uwiodła.
- „Chłopi” Władysława Reymonta – Jagna bierze ślub z Boryną dla pieniędzy i równocześnie romansuje z jego synem, Antkiem. Utrzymuje także kontakty z innymi mężczyznami z wioski.
- „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego – Laura romansuje z Baryką, mimo swoich zaręczyn z innym mężczyzną.