Ludzkość od zawsze dążyła do czegoś więcej niż tylko zaspokojenie podstawowych potrzeb i przeżycie. W związku z tym w ciągu całego czasu istnienia cywilizacji powstało wiele różnego rodzaju systemów filozoficznych i idei, które dla niektórych osób stały się szczególnie ważne i bliskie. Takich ludzi zwie się idealistami, ponieważ cenią sobie oni wyższe sprawy i myśli bardziej niż na przykład ich własny dobrobyt. Niejednokrotnie realizacja tych szlachetnych celów może mieć dla ludzi wysoką cenę i wymagać z ich strony wielu poświęceń. Motyw ten jest bardzo popularny w literaturze – twórcy opisują idealistów oraz to, jak przyszło im zapłacić za to, że bez reszty oddali się wyższym ideałom. Taką sytuację znaleźć można w dziełach takich jak „Lalka” Bolesława Prusa, „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego czy „Dziady” Adama Mickiewicza.
W przypadku powieści „Lalka” wyróżnić można kilka postaci idealistów, którzy wyróżniają się na tle reszty społeczeństwa. Między innymi jest to główny bohater, Stanisław Wokulski, który swoim życiem realizuje pozytywistyczne ideały pracy organicznej oraz pracy u podstaw. Wokulski działa w imię rozwoju nauki oraz poprawy losu i warunków życia całego społeczeństwa. Jednak nie spotyka się on z powszechnym zrozumieniem, podobnie jak inne osoby, które rozumieją problemy najuboższych warstw społeczeństwa. Wokulski traktowany jest więc jak outsider, podobnie jak prezesowa Zasławska. To bogata arystokratka, która zamiast przeznaczać swój majątek na luksusy, woli wydawać go na pomoc ubogim. Szlachetne jednostki w opisywanym świecie płacą cenę za swój idealizm. Jest nią alienacja od swojego otoczenia oraz niezrozumienie, z jakim spotykają się na co dzień.
Główny bohater powieści „Ludzie bezdomni”, doktor Tomasz Judym, również jest idealistą, który płaci wysoką cenę za swoje poglądy. W przeciwieństwie do swoich kolegów po fachu, Judym, który wywodzi się z ubogich warstw społecznych, dostrzega konieczność poprawienia warunków życia i pracy biednych robotników. Chce, by każdy miał dostęp do podstawowych środków higieny i usług medycznych. Judym spotyka się z niezrozumieniem i nie jest traktowany poważnie przez innych lekarzy. Naraża się na śmieszność i kpiny oraz odizolowanie od innych. Dodatkowo Judym poświęca osobiste szczęście na rzecz swojej pracy społecznika i rezygnuje z poślubienia ukochanej Joanny Podborskiej. By zrealizować swoje ideały, musi całkowicie oddać się tej sprawie. Judym rezygnuje więc z wielu rzeczy w imię wyższego celu, mimo iż ma niewielkie szanse na zrealizowanie go.
W „Dziadach” Adama Mickiewicza również pojawia się motyw jednostki, która poświęca się dla dobra ogółu i wyższej idei, jaką jest w tym przypadku odkupienie grzechów całego narodu oraz odzyskanie niepodległości przez Polskę. Osobą tą jest główny bohater, czyli Konrad, który czuje się wybrany do roli duchowego przewodnika narodu, wieszcza oraz odkupiciela. Wierzy bowiem, że jest osobą niezwykłą i genialną, która musi pozostawić za sobą osobiste szczęście i marzenia, by poprowadzić zniewolony naród do wyzwolenia. W przeciwnym razie całe społeczeństwo będzie skazane na męki, Konrad musi więc poświęcić się i płaci za to bardzo wysoką cenę – jego dusza jest bowiem narażona na potępienie.
Idealiści w literaturze niemal zawsze płacą więc wysoką cenę za realizację szlachetnych marzeń, które są dla nich ważne. Najczęściej jest nią samotność, niezrozumienie i poczucie obcości w społeczeństwie.