„Inny świat” to dzieło Gustawa Herlinga-Grudzińskiego oparte na jego wspomnieniach z czasów II wojny światowej i z okresu pobytu w sowieckim łagrze. Wspomnienia po raz pierwszy zostały opublikowane w roku 1951, ale w Polsce ze względu na sytuację polityczną wydano ją w drugim obiegu w roku 1980. Autor przebywał w łagrze w miejscowości Jercewo pod Archangielskiem w latach 1940-1942 i szczegółowo opisał okrutną codzienność, z jaką mierzył się w tamtym czasie. W powieści Herling-Grudziński wielokrotnie nawiązywał do dzieła Fiodora Dostojewskiego, jakim były „Wspomnienia z domu umarłych”, o czym świadczy już sam tytuł „Inny świat”, zainspirowany cytatem z tego dzieła. Z niego również Herling-Grudziński zaczerpnął motto do swojego tekstu.
Inny świat – streszczenie krótkie:
Akcja utworu obejmuje lata od roku 1940 do roku 1942 i oparta jest na wspomnieniach autora z jego pobytu w łagrze na terenie Jercewa. Narrator dostał się tam po nieudanej próbie przekroczenia granicy radziecko-litewskiej. Początkowo osadzono go w różnych ośrodkach i więzieniach, aż wreszcie trafił do łagru pod Archangielskiem.
Wspomnienia autor snuje w tematycznych blokach, nie zaś odtwarzając ich dokładną chronologię. Najpierw wprowadza czytelnika w zasady panujące na terenie łagru, takie jak na przykład „nocne łowy”. Potem przechodzi do opowieści o urce Kowalu i łagiernicy Marusi, którą Kowal oddał towarzyszom, by samemu przetrwać w łagrze. Narrator opisuje także typowy dzień roboczy więźniów. Grudziński opisuje też swoją pracę członka brygady żywnościowej. Czytelnik poznaje także historię Pomarenki, któremu przedłużono wyrok i tym samym pobyt w łagrze. Dalej przypomniana jest historia byłego członka NKWD, który został zakatowany pracą przez innych więźniów w obozie.
Grudziński przywołuje także opowieść o człowieku, który został osadzony za zbezczeszczenie portretu Stalina i zmarł ostatecznie z powodu kurzej ślepoty. Opisano także losy trzech niemieckich komunistów, którzy zbiegli ze swojej ojczyzny na teren ZSRR. Wiele miejsca autor poświęcił historii swojego przyjaciela, czyli Kostylewa. Unikał on pracy, dokonując samookaleczenia, ponieważ nie chciał służyć systemowi. Czytelnik poznaje także zasady, rządzące dniem wolnym więźniów oraz dowiaduje się, jak wyglądały odwiedziny bliskich. Autor przytacza także historię szpitalu w Jercewie oraz historię doktora Jegorowa i Jewgieniji Fiodorownej. Dalej następuje opis wydarzeń związanych ze starym kozakiem Pamfiłowej oraz z ucieczką Fina Rusto Karinena z obozu.
Dalej Grudziński skupia się na problemie głodu w obozu, z czym łączy się historia generalskiej doczki i śpiewaczki operowej Tani, które między innymi oddawały się z głodu mężczyznom. Wiele miejsca poświęcono też zagadnieniu strachu wśród więźniów. Grudziński dalej udowadnia, że istniała swoista kultura na terenie obozu i przytacza historię Natalii Lwownej. Ostatnie rozdziały poświęcone są zwolnieniu Grudzińskiego z obozu i proteście głodowym Polaków. Po opuszczeniu łagru w styczniu 1942 autor udaje się do Wołogdy i Buju. W Czelabińsku spotyka przedstawiciela Armii Krajowej i po jakimś czasie zostaje wcielony do wojska. Teren ZSRR Grudziński opuszcza w marcu. W roku 1945 spotyka w Rzymie dawnego znajomego, który przyznaje się do zbrodni popełnionej w łagrze i prosi o zrozumienie, którego Grudziński nie może mu dać, bo opuścił już inny świat.
Inny świat – streszczenie szczegółowe
Witebsk-Leningrad-Wołogda
Wspomnienia autora zaczynają się w roku 1940, gdy został on uwięziony po tym, jak próbował nielegalnie przekroczyć granicę radziecko-litewską. Został wydany przez swojego przewodnika, którego podstawiło mu NKWD. Ponieważ narrator nosił wysokie buty, to został oskarżony o bycie polskim oficerem i szpiegiem i osadzono go w więzieniu. Grudziński siedział w więzieniu w Witebsku, gdzie poznał innych więźniów, między innymi złodziei, przestępców, więźniów politycznych czy katolików. Warunki tam były fatalne. Narrator przybliża tu więzienne historie, opowieści o wyrokach czy stosunkach między osadzonymi. Następnie autor został przeniesiony do kolejnych ośrodków, między innymi w Leningradzie, gdzie poznał on więzienną hierarchię w Rosji. Najgorzej mieli polityczni, następnie przed nimi znajdowali się bytownicy, a jako najgroźniejszych określało się urków, czyli zawodowych kryminalistów, bez perspektyw na normalne życie. Dalej Grudziński został przewieziony do Wołogdy, skąd wyruszył do Jercewa, czy już do łagru.