Jednym z najważniejszych motywów literackich, który pojawia się od początku istnienia literatury, jest motyw przyrody. Natura jest ważnym aspektem ludzkiego życia – dostarcza człowiekowi pożywienia, uspokaja go i wycisza, kontakt z naturą dostarcza też wrażeń estetycznych. Przyroda w dziełach literackich często nie jest tylko dekoracją, na tle której rozgrywa się fabuła. Czasami staje się ona pełnoprawnym bohaterem, biorącym udział w opisywanych wydarzeniach. Natura może być także przydatnym narzędziem, przy pomocy któremu autor przekazuje czytelnikom informacje niedostępne dla bohaterów. Przyroda jest więc istotnym motywem, który służy dziełom i ich autorom na wiele różnych sposobów.
Biblia
W Biblii motyw przyroda występuje pod postacią rajskiego ogrodu, Edenu, w którym żyli pierwsi ludzie, zanim złamali zakaz Boga i zostali stamtąd wypędzeni. Przyroda była więc pierwotnie miejscem życia ludzi, którzy spędzali czas na jej łonie i żywili się tym, co dostarczała im natura. Nie zmieniali jej i nie kształtowali pod swoje upodobania. Nie musieli oni uprawiać ziemi, by dostarczała im ona swoich owoców. Przyroda w swoim pierwotnym kształcie była bujna, rozwijała się obficie i niczego w niej nie brakowało. Była bezpiecznym domem dla ludzi.
Ogród był także miejscem niezwykle pięknym oraz dawał schronienie także wszystkim zwierzętom. Przyroda jest więc krainą szczęścia, w której według pierwotnych założeń żyć mieli ludzie. Mieli oni także korzystać ze wszystkich jej bogactw bez trudu i pracy, dawała ona im także schronienie. Dopiero gdy ludzie sprzeciwili się Bogu i spróbowali owocu z drzewa poznania dobrego i złego, życie na łonie przyrody i wszelkie jej owoce zostały im odebrane. Od tego momentu człowiek przestał żyć w absolutnej harmonii z naturą i musi uprawiać ją i pracować, by móc korzystać z jej plonów.
Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
W „Panu Tadeuszu” odnaleźć można wiele opisów przyrody. Jest ona ukazana jako niezwykle piękna i bujna, bohaterów wszędzie otaczają wspaniałe krajobrazy. Piękno przyrody służy w tym przypadku do podkreślenia, jak wspaniałym krajem była dawniej Litwa. Dzięki opisom natury zdawać by się mogło, że Soplicowo jest zaginioną krainą szczęścia, wręcz arkadią albo rajem.
Opis Mickiewicza motywowany jest tęsknotą za ojczystym krajem, stąd wynika idealizowanie jego krajobrazów i przyrody. Opisał ją w sposób bardzo żywy i plastyczny, staje się więc ona wspaniałą dekoracją i tłem dla opowieści o dobrych gospodarzach i patriotach.
Przyroda jest elementem portretu wspaniałej Litwy, jej doskonałych mieszkańców i pięknych obyczajów. Jest ona też fragmentem rzeczywistości, która powoli odchodzi już w niepamięć wraz ze zmieniającym się światem i społeczeństwem. Przyroda wraz z pogodą dostosowują się także do opisywanych w epopei wydarzeń. W trakcie chwil spokojnych i miłych, przyroda jest piękna i pełna ciepła. Gdy sytuacja staje się napięta, okolicę nawiedza deszcz.
Nad Niemnem – Eliza Orzeszkowa
Cechą charakterystyczną powieści „Nad Niemnem{„ są rozbudowane opisy przyrody i wielokrotne wykorzystanie motywu natury. Pojawia się on już w tytule dzieła – Niemen jest rzeką, płynącą przez opisywane przez Orzeszkową okolice. Szeroko opisywane są tu krajobrazy nad rzeką – plastycznie, żywo, z oddaniem szczegółów przyrody. Jej elementy mają w powieści charakter symboliczny.
Niemen jest rzeką, która płynie przez okolicę od zawsze, widziała początki budowania okolicznych siedzib ludzkich, założenie rodu Bohatyrowiczów oraz losy kolejnych jego przedstawicieli. Rzeka symbolizuje więc stałość, trwanie oraz swoją wieczną obecność, która trwa dłużej niż ludzkie życie. Opisywana przez pisarkę przyroda ma także charakter arkadii, krainy szczęśliwości, w której ludzie żyją w harmonii z naturą, a ona odwdzięcza im się swoimi plonami. Orzeszkowa pokazuje, że ten stan szczęścia i spokoju w życiu osiągnąć można tylko na łonie przyrody.
W malinowych chruśniaku – Bolesław Leśmian
Wiersz Leśmiana to erotyk, który oprócz fizycznego zbliżenia, opisana jest także otaczająca kochanków przyroda. Jest ona ukazana w zbliżeniu, Leśmian opisał drobne jej szczegóły, takie jak pajęczyny, żuki czy inne owady pojawiające się w zasięgu wzroku kochanków. Natura i ludzie w utworze Leśmiana współistnieją ze sobą, żyją w harmonii i nie zakłócają wzajemnie swojego spokoju. Przyroda ukrywa kochanków przed spojrzeniem reszty świata, oni za to nie płoszą owadów i nie niszczą roślin.
Leśmian nie opisał szerokich, bogatych krajobrazów, jego opis obejmuje zaledwie niewielki wycinek przyrody. Dzięki temu zabiegowi właśnie czytelnik może zwrócić uwagę na jej detale, takie jak na przykład chore liście. Jest to przyroda widziana oczami kochanków, których wszechświat zawęża się i widzą tylko niewielką jego część. Tym samym odbiorca także może obejrzeć z bliska naturę i malinowy chruśniak, zobaczyć niewidoczne zwykle szczegóły, nawet jeśli są to tylko złachmaniałe pajęczyny czy kosmaty żuk. Przyroda w utworze jest schronieniem kochanków i obrazem ich niewielkiego wszechświata.
Motyw natury w innych dziełach
Motyw natury często wykorzystywany jest przez autorów i można spotkać go także w innych dziełach:
- Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja – autor chwali wieś i docenia harmonijne życie w zgodzie z naturą. Zdaje się ona być kraina szczęśliwości, do której nie sięga zło.
- Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego – utwór jest apoteozą wiejskiego życia w otoczeniu przyrody.
- Na lipę Jana Kochanowskiego – utwór Kochanowskiego jest pochwałą jednej konkretnej części przyrody, jaką jest tytułowa lipa. Kochanowski wymienia jej liczne zalety.
- Żeńcy Szymona Szymonowica – przyroda pojawia się tu jako tło życia opisywanych chłopów.
- Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego – przyroda w utworze odzwierciedla stan ducha głównego bohatera. Gdy jest on szczęśliwy, przyroda zdaje mu się być piękna, natomiast gdy przeżywa negatywne emocje, to nawet widok natury wyprowadza go z równowagi.
- Sonety krymskie Adama Mickiewicza – poeta opisuje niezwykle piękne krajobrazy, na jakie natrafił w trakcie swojej podróży.
- Ballady i romanse Adama Mickiewicza – przyroda jest tłem dla wielu utworów pochodzących z tego zbioru. Jednym z nich jest na przykład jezioro Świteź, które było świadkiem niezwykłych wydarzeń.
- Król Olch Johanna Wolfganga Goethego – dramatyczne wydarzenia ballady rozgrywają się na tle ciemnego, tajemniczego lasu. Jest on siedzibą fantastycznych istot.
- Gloria victis Elizy Orzeszkowej – przyroda przyjmuje na siebie rolę narratora opowieści oraz jej słuchacza.
- Chłopi Władysława Reymonta – przyroda jest najważniejszym elementem życia bohaterów – karmi ich i reguluje rytm całego ich życia. Bez przyrody chłopi nie byliby w stanie przeżyć, a zmieniające się pory roku określają prace, jakie wykonuje społeczność w danym okresie.
- Deszcz jesienny Leopolda Staffa – stan natury wpływa na nastrój człowieka.
- Z Tatr Juliana Przybosia – niezwykły spokój górskiego krajobrazu i jego piękno są przeciwieństwem straszliwej tragedii, której Tatry były świadkiem