Taniec najczęściej kojarzony jest z aktywnością fizyczną, rozrywką i radością, z muzyką i zabawą, której oddają się tańczący ludzie. Ma on jednak także głębsze znaczenie i w różnych kulturach odbierany jest inaczej. Taniec może wiązać się z tradycją i patriotyzmem, może być także symbolem władzy, znane są także tańce obrzędowe, powiązane z religią. Taniec obecny jest także w literaturze jako motyw literacki, pod którym kryje się wiele głębszych znaczeń. Autorzy sięgali po niego już od czasów starożytnych i często służył on zobrazowaniu między innymi kondycji społeczeństwa.
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” to średniowieczny utwór nieznanego autora, który służył oswojeniu społeczeństwa z tematyką umierania. Wpisuje się on też w średniowieczny motyw danse macabre, czyli tańca śmierci. W motywie tym Śmierć przedstawiona jako rozkładająca się kobieta z kosą porywa do tego makabrycznego tańca wszystkich, bez względu na ich pochodzenie czy majątek.
Ten straszliwy korowód jest alegorycznym przedstawieniem równości wszystkich ludzi w obliczu śmierci. W tańcu ujrzeć można przedstawicieli wszystkich stanów społeczeństwa, od tych najbogatszych, do tych najuboższych. Znaczące jest to, że ich życie kończy się w tym samym miejscu, w tym samym tańcu. Ludzie zazwyczaj w danse macabre przedstawiani są jako przestraszeni, natomiast towarzyszące im kościotrupy są rozradowane.
Taniec ten ma także wyraz groteskowy – w ten sposób Śmierć kpi z ludzi, którym wydaje się, że zdołają przed nią umknąć. Zdoła ona jednak każdego wciągnąć do swojego okrutnego tańca. Groteskowy taniec przypomniał więc ludziom o nieuchronnym przemijaniu życia i nadchodzącej śmierci, ale także oswajał ich z tą kwestia i sprawiał, że stawała się ona bliższa im. Było to także wyraz rozczarowania marnością świata.
Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
Epopeja narodowa, którą jest „Pan Tadeusz” kończy się sceną poloneza, w którym biorą udział wszyscy bohaterowie przed wyruszeniem z Litwy wojsk napoleońskich. Taniec ten obrazuje symboliczne przejście świata do nowej epoki. Polonez jest więc symbolem przemijania, końca pewnej epoki, wraz z którą odchodzą dawne obyczaje dworki szlacheckie i ojczyzna taka, jaką pamięta się z lat dziecinnych.
Poloneza prowadzi Podkomorzy, który jest ostatnim strażnikiem dawnym obyczajów i symbolizuje to, co właśnie przemija, czyli Polskę szlachecką, z jej dworkami, zajazdami i sejmikami. Wspomina się ze smutkiem, że właśnie Podkomorzy jest „ostatnim, co tak poloneza wodzi”.
Z drugiej strony taniec ten jest także symbolem pojednania i nadziei na lepszą przyszłość, którą zbudują przedstawiciele nowego pokolenia. Nadchodzi nowa epoka, nowe wartości i zasady, w stronę których tanecznym krokiem zmierza całe społeczeństwo, bawiące się w Soplicowie. Taniec ten jest także podsumowaniem całej historii, którą Mickiewicz opowiedział w dwunastu księgach. Skupia on i jednoczy wszystkich bohaterów epopei i prowadzi ich w stronę nowych historii, które staną się udziałem tego i kolejnego pokolenia. Taniec jest więc w „Panu Tadeuszu” symbolem, a zarazem wydarzeniem historycznym.
Wesele – Stanisław Wyspiański
Kolejnym dziełem, w którym wszyscy bohaterowie zostają porwani do wspólnego tańca jest „Wesele” Wyspiańskiego. Dramat ten ukazuje wydarzenia z wesela pomiędzy literackimi odpowiednikami poety, Lucjana Rydla i pochodzącej z chłopstwa Jadwigi Mikołajczykówny. Autor ukazał przekrój społeczeństwa polskiego tamtych czasów i ich postawy względem sytuacji w kraju.
W ostatniej scenie „Wesela” wszyscy uczestnicy biesiady zostają porwani do chocholego tańca. Jest on symbolem marazmu i otępienia, w jakim znalazło się wówczas społeczeństwo polskie, żyjące pod zaborami od wielu lat. Taniec ten jest utrzymany w atmosferze lunatykowania i hipnozy, uczestnicy powoli oddają się rytmom chochoła, są właściwie w transie. Ukazuje to ich postawę względem zrywu niepodległościowego, jakim byłoby powstanie narodowe.
Piętnowany jest także brak ich aktywności życiowej i zaangażowania. Krytyka ta dotyczy całego społeczeństwa, którego przedstawiciele zgromadzili się na tytułowym weselu. Uczestnicy tańca są niezdolni do działania, tak samo jak Polacy żyjący w niewoli. Są oni przedstawieni jako podzieleni, zniechęceni i zajęci własnymi, prywatnymi sprawami – nie potrafią zjednoczyć się w działaniu, co symbolizuje ten taniec.
Tango – Sławomir Mrożek
W przypadku utworu Mrożka obecność motywu tańca w dziele jest zasygnalizowana już w jego tytule. Taniec jest tu czytelnym nawiązaniem do dramatu Wyspiańskiego „Wesele”.
W ostatniej scenie tytułowe tango tańczą przedstawiciele dwóch różnych grup społecznych – wujek Eugeniusz reprezentuje artystów, awangardę i rodzinę z tradycjami, natomiast Edek jest tu symbolem lumpenproletariatu i siły totalitarnej, która wprowadzona zostaje siłą i rządzić będzie twardą ręką. To właśnie Edek prowadzi w tańcu Eugeniusza, określając układ sił, który właśnie zaczyna panować w domu. Jest to także symbol zwycięstwa Edka i wszystkiego, co on sobą reprezentuje. Jego dominacja może być ostrzeżeniem przed tym, co Edek może zrobić ze społeczeństwem i jak je zmienić na gorsze.
Dodatkowo cykliczność powtarzanych w tańcu figur ukazuje to, jak w społeczeństwie zachodzą pewne zmiany – bunt miesza się ze stabilizacją, następują po sobie według naturalnego schematu. Tytułowe tango jest zwieńczeniem całej akcji dramatu, jest jej swoistym podsumowaniem.
Motyw tańca w innych dziełach
Taniec pojawia się w dziełach literackich już od starożytności. Spotkać się z nim można także w utworach takich jak:
- Mitologia grecka – w mitach greckich jedna z muz Apolla poświęcona była tańcowi – była to Terpsychora, często przedstawiana przez artystów w tanecznej pozie.
- Biblia – w Biblii odnaleźć można scenę tańca Salome. W zamian za swój występ żąda ona głowy Jana Chrzciciela.
- Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego – w dziele Jana Kochanowskiego pojawia się motyw tańca obrzędowego, który wykonują panny w noc świętojańską.
- Dziady cz. III Adama Mickiewicza – w dramacie pojawia się motyw tańca, wprowadzony w trakcie balu, który organizuje Nowosilcow.
- Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – w tym utworze główny bohater, Cezary Baryka, tańczy kozaka wraz z Karoliną, podczas balu wyprawionego przez inną bohaterkę.
- Chłopi Władysława Reymonta – autor powieści przedstawia taniec w trakcie weselnych zabaw. Tańczono tam na przykład krakowiaka, mazurka i oberka.
- Sur le pont d’Avignon Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – Baczyński za pomocą tańca opisuje świat, który przeminął bezpowrotnie wraz z wojną. Jest to dla niego wspomnienie dawnych, radosnych dni.
- Walc Czesława Miłosza – w utworze tym taniec przedstawiony jest w ujęciu katastroficznym. Pisarz zestawia ze sobą dwa światy – jeden to bal, drugi natomiast jest nadchodzącą apokalipsą.