Motyw zemsty w literaturze - przykłady z różnych epok

Mówi się, że zemsta najlepiej smakuje na zimno. Jest ona reakcją na doznane krzywdy, upokorzenia i zbrodnie. Ludzie dokonują jej pod wpływem silnych emocji lub z wyrachowaniem odkładają w czasie, by jak najlepiej przygotować zemstę i by była ona jak najbardziej bolesna. Zemsta jest działaniem znanym od początku historii człowieka. Już w starożytnych historiach czy w Biblii można ją odnaleźć. Jest ona więc znanym motywem literackim i często jedną z motywacji, popychającą bohaterów do działania.

Motyw zemsty w Iliadzie Homera

W „Iliadzie” pojawia się bardzo wyrazisty motyw zemsty Achillesa na Hektorze, za zamordowanie jego przyjaciela Patroklosa. Jest to moment, w którym gniew Achillesa rośnie i postanawia on zaangażować się ponownie w konflikt. Dokonanie zemsty jest także dla Achillesa równoznaczne z końcem jego życia – usłyszał on wróżbę, według której jego dołączenie do tej walki oznacza, że jego śmierć nadejdzie szybciej. Nie powstrzymuje go to przed przeprowadzeniem swojej zemsty. Zabija więc Hektora za to, że zamordował on Patroklosa. Nie gasi to jednak jego pragnienia zemsty, dlatego Achilles posuwa się coraz dalej i bezcześci ciało Hektora, odzierając je ze zbroi, zamiast pozwolić na jego godny pochówek. Jego gniew jest tak silny, że czyni Achillesa obojętnym na prawa ludzkie i boskie.

Nie wypełnia też tym samym ostatniej woli Hektora, który chciał, by jego ciało zwrócono jego ojcu. Zemsta Achillesa jest więc okrutna i niepohamowana. Nie może zatrzymać jej nawet perspektywa własnej śmierci. Achilles jest w stanie poświęcić wszystko, co ma, by tylko móc dokonać swojej zemsty. Napędza ją silne przywiązanie do osoby, którą herosowi odebrał Hektor. Zemsta ta jest więc motywowana głębokim uczuciem i jest natychmiastową reakcją bohatera na doznaną krzywdę.

Motyw zemsty w Zemście Aleksandra Fredro

Zemsta jest tytułowym i najważniejszym motywem komedii Fredry, która opowiada o konflikcie dwóch szlachciców. Mieszkają oni w jednym zamku, o który toczą nieustający spór. Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek nieustannie próbują sobie nawzajem zaszkodzić i zemścić się na sobie nawzajem za doznane krzywdy. Robią to jednak w sposób tak nieudolny i niekonsekwentny, że ich zemsta przestaje przypominać poważne działania, mające komukolwiek przynieść satysfakcję. Ostatecznie chcą oni rozstrzygnąć tę kwestię przy pomocy pojedynku. Jednak jego inicjator – Cześnik – nie pojawia się o wyznaczonym czasie w odpowiednim miejscu i rezygnuje w ten sposób z dokonania zemsty.

Bohaterowie kończą swój spór nie za pomocą tytułowej zemsty, ale w nieco wymuszony sposób, poprzez ślub bratanki Cześnika, Klary i syna Rejenta, Wacława Milczka. Zemsta w tej komedii jest groteskowa, nikt nie traktuje jej poważnie, nawet postaci najbardziej w nią zaangażowane i nią żyjące od wielu lat. Staje się ona bardziej przyzwyczajeniem, niż realną chęcią wyrządzenia komuś krzywdy.

Motyw zemsty w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza

W „Krzyżakach” bohaterem, który poszukuje zemsty, jest Jurand ze Spychowa. Mści się on na Krzyżakach, którzy przyczynili się do śmierci jego żony. Zginęła ona bowiem z ich rąk, w trakcie krzyżackiego napadu na Spychów. Następnie Krzyżacy porwali jego córkę, Danusię. Jurand wyruszył na jej poszukiwania, by uwolnić córkę z rąk oprawców. Trafił on jednak w ręce wroga, który doskonale wiedział z kim ma do czynienia. Jurand był bowiem znany ze swojej zemsty na rycerzach zakonu. Krzyżacy niestety nie pozostali mu dłużni – w ramach własnej zemsty oślepili rycerza, odcięli język i prawą dłoń, a następnie w takim stanie wypuścili go z lochów.

Zemsta zmieniła Juranda, stał się on okrutny i pełen nienawiści. Taka też była jego zemsta, pełna barbarzyństwa i przemocy. Okazało się, że sprowadziła ona na Juranda straszny los, ponieważ zemsta nie jest przywilejem tylko jednej strony konfliktu. Za możliwość zemszczenia się za śmierć żony, Jurand zapłacił najwyższą cenę, był torturowany, straszliwie okaleczony, a następnie bezbronny i osłabiony został wypuszczony na pewną śmierć. Zemsta odmieniła także Juranda po raz kolejny – gdy schwytano jego oprawcę, Zygfryda de Lowe, miał on okazję odpłacić się za doznane krzywdy swoje i jego rodziny. Tym razem Jurand jednak pokierował się rycerskim honorem i puścił wolno swojego prześladowcę. Autor pokazał w ten sposób, że zemsta może rozpocząć bezlitosny łańcuch nienawiści, który nie przynosi nikomu ukojenia.

Motyw zemsty w Granicy Zofii Nałkowskiej

W powieści „Granica” ukazany został odwet kobiety wzgardzonej i odrzuconej. Justyna Bogutówna została porzucona przez Zenona Ziembiewicza. Jej odwet zakończył jego szybko rozwijającą się karierę. Wcześniej tę dwójkę bohaterów połączył przelotny romans, przy czym Zenon pochodził z wyższej warstwy społecznej, Justyna zaś z niższej, nie odbywał się on więc na równych zasadach. W efekcie tych schadzek Justyna zaszła w ciążę, jednak Zenon nie chciał uznać tego dziecka i zajmować się nim. Nalegał także, by Justyna ciążę usunęła.

W tym czasie Zenon budował szczęśliwe życie ze swoją żoną i dzieckiem, w którym Justyna była już tylko przeszkodą. Dziewczyna czuła się coraz gorzej, chciała już tylko leżeć i płakać. Pogrążała się w szaleństwie, myślała intensywnie o zabiciu Zenona, bardzo mocno cierpiała. Ostatecznie pewnego dnia dokonała swojej zemsty na Zenonie – udała się do magistratu i oblała jego twarz żrącym kwasem. Była to zemsta za doznane krzywdy, odrzucenie i upokorzenie, dodatkowo jej plan powstał na fundamencie rodzącego się szaleństwa bohaterki.

Motyw zemsty w innych dziełach

Motyw zemsty jest popularny w literaturze i znaleźć go można również w takich dziełach jak:

Biblia – w Starym Testamencie Bóg jest przedstawiony jako okrutny i mściwy, straszliwie karający ludzkość za jej grzechy.
Mitologia grecka – Marsjasz odważył się stanąć z Apollem do konkursu o miano najlepszego śpiewaka. Apollo wygrał, ale zemścił się na Marsjaszu za jego śmiałość i obdarł go ze skóry.
Odyseja Homera – zemsta Posejdona za oślepienie jego syna, cyklopa Polifena, nie pozwala powrócić Odyseuszowi do Itaki.
Hrabia Monte Christo Aleksandra Dumasa – niesłusznie oskarżony i uwięziony główny bohater w więzieniu planuje zemstę na swoich oprawcach.
Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza – główny bohater mści się na swoich opiekunach za zniszczenie jego rodzinnego kraju i zdradza ich w decydującym momencie bitwy.
Dziady cz. III – dramat opowiada o zemście na zaborcy, znaleźć tam można nawet pieśń opowiadającą o „zemście na wroga”.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – Jacek Soplica mści się na Stolniku, który odmówił mu ręki swojej córki i morduje go. Musi jednak odpokutować swoje czyny i opuszcza kraj.
Nie-boska komedia Zygmunta Krasińskiego – rewolucja przedstawiona jest jako zemsta warstw ubogich na arystokracji za doznane krzywdy i wyzysk.
Balladyna Juliusza Słowackiego – Balladyna mści się za swój dotychczasowy los i przy pomocy zbrodni zdobywa władzę.
Potop Henryka Sienkiewicza – opisana jest zemsta i gniew Kmicica za zabicie kamratów.
Chłopi Władysława Reymonta – mieszkanki wsi mszczą się na Jagnie za jej grzechy i przewinienia.
Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej – ukazana jest zemsta nieszczęśliwej kobiety na całym otoczeniu. Jej zachowanie sprawia, że wszyscy czują się źle w jej towarzystwie.